روزی که مدرس، سکوت منفعلانه مجلس را شکست

روز هشتم آذر 1290 دولت روسیه با تعیین یک ضرب الاجل 48 ساعته خواستار اخراج مورگان شوستر آمریکایی از ایران شد. این درخواست در همین روز متعاقب موضع قاطع مرحوم سیدحسن مدرس، از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی رد شد.
  وثوق الدوله وزیر خارجه در جلسه فوق العاده روز جمعه مجلس متن یادداشت سفارت روس که متضمن آخرین اولتیماتوم بود به شرح زیر قرائت نمود: «در ملاقات جمعه گذشته دوستدار احتراماً جناب مستطاب عالی را به سبب هایی که به موجب آن اولیاء دولت امپراطوری چند تقاضای دیگر پیشنهاد خواهند کرد توجه داد و در این خصوص منتظر دستورالعمل دولت متبوع بود. اینک آن دستورالعمل رسیده و با کمال توقیر از طرف دولت امپراطوری به موجب این مراسله اعلام می دارد: اولاً مسیو شوستر و مسیو لکوفر و اشخاص دیگری که مسیو شوستر آنها را دعوت به خدمت نموده برکنار شوند، ثانیاً دولت علیّه ایران متعهد شود که اشخاص خارجی را قبل از رضایت سفارتین روس و انگلیس به خدمت دعوت نکند، ثالثاً مخارج لشکرکشی که به ایران شده و مقدار مبلغی که باید به دولت امپراطوری پرداخت نماید معین شود. دوستدار تکلیف خود می داند توضیحاً اشعار دارد که جهت این اقدام یکی لزوم و قطعیت اخذ غرامت است که دولت امپراطوری مجبور به فرستادن لشکر به ایران شد و برای اقدام جدیده توهین شوستر نسبت به روسیه فعلاً نظر دولت امپراطوری برطرف کردن سبب عمده اختلاف است. علاوه بر مطالب فوق دوستدار لزوماً اخطار می کند که دولت امپراطوری بیش از 48 ساعت برای اجرای تقاضای مزبور منتظر نخواهد بود و در ظرف این مدت عساکر روس در رشت توقف خواهند کرد اگر تا انقضای این مدت جوابی نرسد یا جواب غیرمساعدی برسد عساکر مزبور پیش خواهند آمد و البته این وضع باعث افزایش مبلغی که دولت ایران باید به دولت روس پرداخت کند خواهد شد.»
    وثوق الدوله توضیحاتی داد که «وزارت خارجه برای روشن شدن موضوع به تکلیف عمل کرده تا تمام یا بعض از خواسته ها را روسیه منصرف شود و بعض از ابهامات برطرف گردد ولی نتیجه مطلوب حاصل نشده و دولت انگلیس هم اصرار کرده این تقاضاها را فوراً قبول کنیم و نگذاریم تأخیر شود و نظر دولت هم پذیرش درخواسته ها است.»
 در آن روز مجلس در وضع خاصی قرار داشت. تماشاچیان روزنامه نگاران و نمایندگان کنسولگری روس و انگلیس حضور داشتند. وزیر خارجه در لزوم پذیرش اولتیماتوم صحبت کرد و سکوتی بر حدود هشتاد نفر نمایندگان حاکم شده بود. در این لحظات حساس سید حسن مدرس نماینده شجاع مجلس برخاست و نطق کوتاهی ایراد نمود و گفت «شاید مشیت خداوند بر این قرار گرفته باشد که آزادی و استقلال ما به زور از ما گرفته شود ولی سزاوار نیست که ما خود به دست خویش آن را از دست بدهیم.» این بیان کوتاه دیگر نمایندگان را مصمم ساخت و هر یک با سخنان کوتاهی از استقلال و آزادی خویش دفاع کردند و سرانجام به هیأت اجتماع، اولتیماوم را رد کردند. در حالی که می دانستند جان و مال و زن و فرزند آنها در خطر است. سفارت روس در مرحله بعد به دولت ایران شش روز مهلت داد تا اگر اولتیماتوم پذیرفته نشود چهار هزار قشون متمرکز در قزوین را به تهران آورد و ترکمن ها هم شروع به پیشروی کردند. مجلس کوشید تا راه حلی بیابد ولی مذاکرات به جایی نرسید.