چگونگی پیدایش تمبر دولتی (عصر ناصری)
دوران سلطنت ناصرالدین شاه که مصادف با رقابت شدید دولتهای بریتانیا و روسیه در ایران بود بر اهمیت ایران زمین به مثابه پل ارتباطی میان شرق و غرب بیش‌ازپیش افزود و این گستره باستانی را مطمع نظر کشورهای اروپایی قرار داد. در آن روزگار شاه جوان که به نوگرایی اهمیت می‌داد، لیک مایل نبود در راه آن ذره‌ایی از قدرت خویش بکاهد رویکردی به انجام اصلاحات را آغاز کرد. انجام این اصلاحات به دلیل عدم آمادگی جامعه ایران و استبداد و خفقان حاکم بر جامعه تنها به صورت روبنایی اعمال گشت و پس از مدت زمان اندکی جذب جامعه سنتی گردید. در این میان البته دگرگونیهایی در وضعیت اداری پدید آمد و جهت ایجاد تشکیلات پستی جدید به منظور برقراری ارتباطات سریعتر میان ایالات و ولایات داخلی و دستگاه حکومتی و تنظیم وضعیت مالیات‌گیری و همچنین ایجاد روابط دقیق‌تر میان دولتهای خارجی و کشور ایران، چاپ تمبر به سبک اروپایی انجام شد. البته این اقدام نخست متأثر از ایجاد تشکیلات پستی جدید در امپراطوری عثمانی که از دیرباز روابط تجاری قوی و گسترده‌ای با ایران داشت صورت گرفت به ویژه آن که این کشور به دلیل سابقه همجواری با ایران و نیز تعلق خاطر ایرانیان به زیارت عتبات، مکه معظمه و مدینه منوره از کانونهای مهم سیاحتی، تجارتی آن عصر به شمار می‌آمد. .
این اصلاحات در امپراطوری عثمانی از تاریخ 1280ه.ق/1863م صورت گرفت و علی‌الخصوص ساکنان بخشهای جنوبی ایران زمین از سالها قبل به دلیل فعالیتهای خارجیان در نواحی خلیج فارس به ویژه بازرگانان انگلیسی با سامانه و تشکیلات پستی انگلستان در هندوستان آشنا بوده و با ایجاد دفاتر پستی کمپانی هند شرقی در بنادر خلیج فارس از جمله بندرعباس و بوشهر، با استفاده از تمبر در محمولات پستی آشنا شده بودند و بازرگانان ایرانی نیز طبق ضوابط از این خدمات استفاده می‌کردند. جمع‌آوری و ارسال مکاتیب و مرسولات به گونه‌ای منظم و مستمر هفته‌ای یکبار میان کلیه بنادر خلیج فارس با تمبرهای مستعمراتی هند و انگلیس (کمپانی هند شرقی) صورت می‌گرفت.
آشنایی ایرانیان با جوامع مختلف اروپایی به ویژه محصلین که از خارج کشور به ایران باز می‌گشتند و تدوین نوشته‌ها و سفرنامه‌های ایرانیان ساکن خارج کشور که به منظور آگاهی شاه، به حضور وی تقدیم می‌شد و یا آن بخش از نوشته‌ها که پس از بازگشت به میهن بازگو می‌گردید همه و همه دست به دست هم داد تا ناصرالدین شاه تصمیم به انجام اصلاحاتی در امور اداری بگیرد. مهمترین این اصلاحات شامل:
1. اعزام محصلین ایرانی به اروپا
2. استفاده از افراد تحصیلکرده و جوان در اداره امور کشور
3. احداث خطوط تلگراف
4. تهیه اوراق دولتی مخصوص با نشان شیروخورشید
5. ایجاد راههای جدید پستی
6. ایجاد چاپارخانه‌ها
7. گسترش کاروانسراها
8. تهیه و به کار بردن تمبر در تشکیلات پستی 1
به دنبال تصمیم جدی ناصرالدین شاه به منظور مدون کردن پست ایران، حسن‌علی‌خان امیرنظام گروسی، وزیرمختار ایران در پاریس به علت معاشرت با امپراطور ناپلئون سوم و ارتباط با رجال فرانسوی به ایران احضار شد و از او خواسته شد تا با کارشناسان وزارت پست و ضرابخانه فرانسه و متخصصان تهیه کلیشه و چاپ تمبر ارتباط برقرار کند تا کلیشه‌ای برای ایجاد اولین تمبر پستی در ایران تهیه کند. چنانچه از نامه‌های قبلی امیرنظام به ناصرالدین شاه بر می‌آید، ایران برای برقراری ارتباط صحیح با دولت فرانسه نیاز فوری به استفاده از تمبر در تذکره‌ها داشت بنابراین امیرنظام در اوایل سال 1282ه.ق با بعضی از اعضای سفارت از جمله با حاجی محسن‌خان سرتیپ ، نایب‌اول سفارت به تهران آمد و پس از دریافت دستورات کافی جهت وضع سرویسهای جدید پستی و تهیه تمبر مناسب برای استفاده در مراسلات پستی ایران، مجدداَ در آخر شوال همان سال به فرانسه بازگشت. 2
بدین‌ترتیب حاجی محسن‌خان سرتیپ در سال 1275ه.ق با درجه سرهنگی و نایب اول سفارت همراه با حسن‌علی خان امیرنظام گروسی به پاریس رفت و در آنجا با دستور امیرنظام عامل اجرای برنامه تهیه تمبر برای پست ایران گشت. او همراه با حکیم‌الملک و محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه بعدی) پس از ورود به پاریس مستقیماَ با خبرگان وزارت پست و سایر موسسات مربوط به تهیه تمبر پست ایران در کشور فرانسه مثل ضرابخانه، برای تهیه طرح مناسب وارد مذاکره شد. 3
این هیأت ایرانی پس از بررسیهای فراوان سرانجام با کلیشه‌هایی که توسط آقای آلبرت بار (Bar) کارمند ضرابخانه پاریس تهیه شده بود، به علت تجانس بیش از حد طرح و زمینه شرقی آن که الهام گرفته از شیروخورشید و طرحهای قدیمی باستانی ایرانی بود، موافقت کرد. 4
پس از آوردن کلیشه‌ها و نمونه‌های بار به ایران جریان استفاده از تمبر پست در مراسلات باز هم به علتی نامعلوم حدود یکسال و نیم به بوته فراموشی سپرده شد تا این که بالأخره در سال 1285 ه.ق پس از تغییرات جزئی در کلیشه‌ها چاپ و تکثیر و توزیع تمبرها به مسؤلان چاپارخانه‌ها داده شد و بدین‌ترتیب از سال 1285 ه.ق استفاده تمبر در مراسلات پستی به تقلید از ممالک اروپایی ـ به صورت ناقص ـ در ایران رواج یافت. 5
تمبرهایی که در این سال میان ماموران پستی و نایبهای چاپارخانه‌ها توزیع گردید بعدها به تمبر باقری معروف شد که شاید مأخوذ از محل چاپ یا توزیع باشد. ظرف مدت اندکی این تمبرهای باقری در شهرهای تبریز، میانه، زنجان، قزوین و تهران مورد استفاده قرار گرفت.
بدین‌ترتیب پست ایران که پس از برکناری شهاب‌الملک در سال 1283ه.ق به عهده محمدناصر‌خان ظهیرالدوله وزیر دربار و ایشیک آغاسی‌باشی ناصرالدین شاه واگذار شده بود پس از اندکی به دلیل عدم توانایی و فرصت کافی محمدناصر‌خان به میرزاتقی‌خان نامی که معروف به چاپارچی‌باشی بود محول شد اما در مدت مدیریت او اوضاع پست آشفته شد ولی بار دیگر در سال 1286ق جان تازه‌ای یافت. مبلغ این تمبرها پنج شاهی بود که جهت استفاده در روی یک پاکت حاوی نامه و یک ریال برای پاکتی حاوی 2 نامه تا 5 نامه اخذ می‌شد. 6
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، منتظم ناصری، ج3، وقایع سال 1276تا 1283 ه.ق.
2. روزنامه علیه ایران، ش 576 .
3. مجله کهکشان، ش3 مقاله تمبر گرانبهاترین کاغذ جهان، نگارش: جلال‌الدین شریفیان .
4. روزنامه دولت علیه ایران، ش 602 .
5. مجله یونسکو، ج2، ص 1498 .
6. ماهنامه پیام، «داستان پست»، دوره جدید، سال اول، ش 3، 1376 .
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نظرات