سفیر انگلیس : شاه ماندنی است !

 دولت‌های بریتانیا و آمریکا سرنگونی شاه را تا چند هفته قبل از پیروزی انقلاب ممکن نمی دانستند . آرشیو ملی بریتانیا اسنادی را منتشر کرده که نشان می دهد دولت این کشور و آمریکا تا پاییز ۱۳۵۷ بر این باور بودند که شاه در قدرت باقی خواهد ماند.

اسناد منتشر شده که مربوط به مکاتبات وزارت خارجه بریتانیا در سال ۱۳۵۷ است، نشان می دهد به رغم ناآرامی های گسترده در ایران مسوولان بریتانیایی، از جمله سفیر این کشور در تهران تا چند هفته مانده به پیروزی انقلاب، سرنگونی حکومت شاهنشاهی را غیرممکن می دانستند. انتشار این اسناد بر اساس قانونی صورت گرفته که منتشر کردن اسناد محرمانه را در بریتانیا پس از سی سال مجاز می کند. خروج شاه از ایران در دی ماه ۱۳۵۷ و به دست گرفتن قدرت به وسیله آیت الله خمینی در بهمن ماه آن سال، از مهمترین رخدادهای سیاسی قرن بیستم خاورمیانه به شمار می رود. سر آنتونی پارسونز، سفیر وقت بریتانیا در تهران در مجموعه گزارش هایی که در سال ۱۹۷۸ و در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی به لندن ارسال می کرد، مقام های مافوق خود را دائما در جریان اوضاع ایران قرار می داد. پارسونز در اردیبهشت ۱۳۵۷ در یکی از این گزارش ها نوشت: "حکومت چندان در خطر نیست، بلکه وضعی شبیه به خودرویی دارد که در زمین نرم گیر کرده و معلوم نیست کی دوباره با سرعت به راه می افتد".

پارسونز در گزارش مفصل دیگری که همان ماه برای وزارت خارجه بریتانیا فرستاد، نسبت به جدی بودن خطر سرنگونی شاه ابراز تردید کرد و نفوذ رهبران دینی را زیر سئوال برد. او نوشت: «رهبران دینی در مساجد درباره نابودی ارزش های سنتی اسلامی و ایرانی در اثر دنباله روی کورکورانه از سنت ها و فناوری غربی و مسائل مشابه اعتراض می کنند». او درباره خطر مخالفان شاه برای حکومت شاهنشاهی هم ابراز تردید کرده بود. گزارش دیگری که سفارت بریتانیا در تابستان ۱۳۵۷ برای وزارت خارجه این کشور فرستاد، از بی علاقگی بعضی رهبران دینی به سرنگونی رژیم پهلوی خبر داده است. علت این بی علاقگی، نامشخص بودن جایگزین حکومت پهلوی عنوان شده بود. دولت آمریکا در شهریور 57 نگران موضع انفعالی شاه بود . پیتر جی، سفیر بریتانیا در واشنگتن هم در 18 شهریور همان سال در گزارشی که به لندن فرستاد به این نکته اشاره کرد که ایالات متحده حکومت شاهنشاهی ایران را در معرض سقوط نمی داند. هشت روز بعد آقای جی در گزارش دیگری، از نگرانی ایالات متحده از انفعال و افسردگی شاه خبر داد. جیمز کالاهان، نخست وزیر وقت بریتانیا در واکنش به این گزارش گفته بود: «بله، ولی او می تواند دوباره به وضع سابق خود برگردد».اما با گسترش تظاهرات و ناآرامی ها، خوشبینی آقای کالاهان به ناامیدی تبدیل شد و در ۱۳ آبان آن سال در حاشیه یکی از گزارش های سفیر بریتانیا در تهران نوشت: «بر این اساس، نمی توانم شانس زیادی را برای شاه تصور کنم».

با به پایان رسیدن آبان ماه، خوشبینی شخص سفیر هم به شدت کاهش یافت. اسناد منتشر شده نشان می‌دهد آقای پارسونز در آن زمان تنها بخت نجات شاه را، در افزایش نگرانی و خستگی مردم از ناآرامی ها و کاهش جذابیت آیت الله خمینی می دانست. جیمز کالاهان، نخست وزیر وقت بریتانیا در آذر ماه ۱۳۵۷ در نامه‌ای به جیمی کارتر، رئیس جمهوری وقت ایالات متحده، پیش بینی وضعیت آینده حکومت شاه را غیرممکن دانست، ولی هشدار داد سقوط شاه عواقب بدی برای منافع لندن و واشنگتن خواهد داشت.

کالاهان خطاب به کارتر نوشت: « یک دلخوشی کوچک وجود دارد و آن این است که ادامه هرج و مرج در ایران و یا به روی کار آمدن یک حکومت تندروی مذهبی راستگرا، برای شوروی هم به اندازه ما ایجاد مشکل خواهد کرد».

اسناد منتشر شده بیانگر تفاوت ارزیابی ایالات متحده و بریتانیا از اوضاع ایران در ماه های پایانی حکومت پهلوی است. سفیر بریتانیا در تهران در 17 آذر در گزارشی امکان تداوم حکومت شاه را به طور فزاینده ای بعید عنوان کرد. در این حال آقای جی چند روز بعد به نقل از جیمی کارتر گزارش داد که آمریکا پیش بینی می کند شاه در قدرت باقی می ماند. در پایان آذر ماه، سر آنتونی پارسونز در گزارشی نوشت: «مانند هر زمان دیگری پیش بینی نتیجه اوضاع مشکل است.» او همچنین تنها امید برقراری حکومت پهلوی را، انتقال سلطنت از محمد رضا شاه به ولیعهدش دانست. اما چند روز بعد بریتانیا از اتباعش خواست ایران را ترک کنند و خود شاه هم روز 26 دی از کشور خارج شد.