عزل بنی صدر از فرماندهی کل قوا و حمایت شاملو از او

امام خمینی (ره) روز هجدهم خرداد ماه در یک سخنرانی پرشور و قاطع در مورد اقدامات بنی صدر و مؤتلفین وی ، آخرین اتمام حجت ها را اعلام نمود و مقاومت در برابر قانون و مصوبات قانونی مجلس را دیکتاتوری نامید و صریحاً‌ به تشنج آفرینان هشدار داد . (1) با دعوت بنی صدر از مردم برای مقاومت و ایستادگی در دفاع از وی ، در چند نقطه تهران و شهرستان ها در روزهای 18 و 19 خرداد تجمع های غیر قانونی و آشوبگرانه گروه هایی از طرفداران بنی صدر و مجاهدین خلق ، با حضور خودجوش مردم خاتمه یافت (2) و نشان داد که پایگاه مردمی جریان مخالف رهبری انقلاب بر خلاف تصور و توهم خود ، بسیار اندک است . روز بعد امام خمینی (ره) با یک حکم که در جمله ای واحد نگاشته بود ،‌ ابوالحسن بنی صدر را از فرماندهی نیروهای مسلح عزل کرد :‌
 بسم الله الرحمن الرحیم - ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران ، آقای بنی صدر از فرماندهی کل نیروهای مسلح بر کنار شده اند . روح الله الموسوی الخمینی ،‌ 20/3/60 (3)
 بنی صدر در زمان صدور این حکم در کرمانشاه به سر می برد و اختفای وی از همانجا آغاز شد . فردای آن شب سازمان اطلاعیه دیگری در حمایت از بنی صدر تحت عنوان "‌ هشدار نسبت به حفظ جان رئیس جمهور "‌ صادر کرد :‌
 "‌ مجاهدین خلق ایران با اخطار قاطع انقلابی علیه هرگونه سوء‌ نیت به جان رئیس جمهور ، از تمامی خلق قهرمان ایران ، روشنگری ،‌ هوشیاری ، آمادگی و حضور دائمی در صحنه ها و مقاومت پیگیر را طلب نموده و در این شرایط حمایت از شخص رئیس جمهور و حفاظت از جان او را یک وظیفه مبرم انقلابی در سراسر کشور تلقی می کند ." (4)
 سازمان ، تحولات سیاسی کشور و اقدامات قانونی رهبری انقلاب و مجلس شورای اسلامی برای جلوگیری از قانون شکنی بنی صدر و دفاع از حریم قانونی ارکان نظام را ، کودتای مرتجعین نام گذاری کرد و مردم را به مقابله با نظام فرا خواند . در آن موقعیت ، تحلیل درون گروهی سازمان از وضعیت نیروهایی که در جبهه آنها محسوب می شدند ،‌ چنین بود :‌
 "‌ ... بنابراین ترکیب نیروها با این شکل است :‌ دکتر بنی صدر دارای نیروهای طیف وسیع و گسترده ولی پراکنده است ، ولی نیروهای ما متشکل است . بنابراین نیروهای دکتر را باید روی دوش خودمان بکشیم ،‌ یعنی سازمان اصل و بنی صدر شرط است . یعنی بنی صدر چشم اندازی است که مال خود ساز مان است و این را هم باید قبول کنیم که نیروهای آنها (طرفداران بنی صدر) خیلی بیشتر است ؛ در این صورت اگر ما کار را انجام بدهیم و حرکت کنیم ، آنها هم کار می کنند و فعالیت می کنند که البته ویژگی های ترقی خواهی در دکتر وجود دارد ." (5)
 جنبش مسلمانان مبارز که در آن مقطع در برابر ائتلاف مجاهدین خلق و بنی صدر و لیبرال ها قرار داشت ،‌ طی اطلاعیه ای تحلیل خود را درباره شرایط کشور و آرایش نیروهای سیاسی ،‌ اینگونه اعلام نمود :‌
 "‌ سرانجام همچنان که از مدت ها قبل پیش بینی می شد ، تضاد جناح لیبرال در رأس قدرت با دولت رجایی بنا به ماهیت آن و نیروهای اجتماعی که از آن حمایت کردند (به طور عمده سرمایه داران ،‌اقشار مرفه و گروه های وابسته و طرفدار سرمایه داری غرب) به تضاد با انقلاب و توده های محروم هوادار آن و رهبری انقلاب امام خمینی ،‌ منجر گردید .... آنان (لیبرال ها) نارضایتی اقشاری از مردم را از برخی عملکردهای مسئولین و دست اندرکاران ، به حساب علاقه مندی و ایمان به خود می گذاشتند و با وجود علائم آشکار بر وفاداری مردم به انقلاب ، همچنان مفتن آن پایگاه خیالی ، تقاضای رفراندوم کردند تا کشور را از به اصطلاح بن بستی که خود برای انقلاب فرض می کردند خارج سازند .... تظاهرات توده های مردم علیه جناح لیبرال حاکم نشانه خشم توفنده مردم مسلمان و انقلابی نسبت به هر جریان سازشکار و حامیان سرمایه دار و وابسته به استعمار و امپریالیسم می باشد ." (6)
 از صبح پنجشنبه 21 خرداد ماه 1360 ،‌ بعد از برکناری بنی صدر از فرماندهی کل قوا ، با پشتیبانی اعضای سازمان ، درگیری های خشونت بار پراکنده ای در تهران و چند شهر ، بین گروه های طرفدار بنی صدر با مردم رخ داد که از جمله در تهران ، پس از تجمع حدود 150 نفر از افرادی که به شعار و فحاشی علیه دولت و مسئولان کشور و حمایت از رئیس جمهور پرداختند ؛ جمعی از مردم برای متفرق کردن آنان وارد عمل شدند ، عده ای از پاسداران نیز مجبور به مداخله گشتند ؛ در این درگیری ها گلوله ای به سمت پاسداران شلیک شد که یکی از آنها زخمی و در بیمارستان به شهادت رسید .(7)
  بنی صدر بار دیگر در بیانیه مورخ 22 خرداد 60 ، مردم را به مبارزه علنی علیه نظام و حاکمیت جمهوری اسلامی فرا خواند . وی در بخشی از این بیانیه بلند با تأکید بر این که "‌ کودتای خزنده‌ "‌‌ در حال اجراست و آزادی و امنیت از بین رفته ، مدعی وجود خطرهای جدی برای استقلال کشور گردید :‌
 "‌ ... با شما مردم سخنم همواره این بوده است که ... استقامت کنیم . راههای استقامت را شما خود در گذشته یافته اید و اینک نیز می توانید بیابید . ... به شما می گویم : اگر امروز که هنوز وقت باقی است ،‌ نایستید و استبداد را که هنوز قوام نگرفته دفع شر نکردید و استبداد با سلطه خارجی پیوند قطعی پیدا کرد ، همه آنچه را که گفتم و بدتر از آن را بر شما خواهند آورد و ... آنچه را که باید به اطلاع شما می رساندم ،‌ رساندم . بر شما مردم است که نگران سرنوشت انقلاب اسلامی و کشور خود باشید و استقامت کنید ." (8)
 روزنامه کیهان تحت سرپرستی حجت الاسلام سید محمد خاتمی ، در سر مقاله ای درباره واکنش رئیس جمهور و گروه های حامی وی چنین نوشت ‌:‌
 " پس از کنار گذاشتن رئیس جمهور از فرماندهی کل قوا ، موضع بسیاری از جریانات سیاسی از جمله شخص بنی صدر در مقابل خط اصیل انقلاب تغییر کرد . آقای بنی صدر با انتشار بیانیه ای که خبر ظهور غول استبداد در حاکمیت ایران را به سمع همگان رسانده و از یازده میلیون تن از مردم خواست تا در مقابل این غول عظیم استقامت کنند و در عمل دیدیم که یازده میلیون تن از مردم خواستار شکستن بت جدید شدند . بلافاصله جریانات سیاسی راست و چپ رو از قبیل جبهه ورشکسته ملی ، دفتر هماهنگی ، جنبش ملی مجاهدین و حزب رنجبران با صدور اطلاعیه های مهم از هواداران و اعضا خود خواستند که به حمایت از رئیس جمهور برخیزند ... اکنون رئیس جمهور مردم را به استقامت (یعنی قیام) دعوت کرده است ... استقامت در برابر چه کسی ؟ ... رهبری انقلاب ؟ ... اکنون جنبش ملی مجاهدین تلویحاً قیام مسلحانه را علیه خط امام اعلام کرده اند و تحت پوشش حمایت از رئیس جمهور با تمام قوا وارد عمل شده اند ." (9)
مهندس بهزاد نبوی ،‌ سخنگوی دولت ، نیز در مصاحبه ای با اشاره به بیانیه مذکور گفت :‌
" استقامتی که ایشان (بنی صدر) می گویند ، استقامت در مقابل قانون ، نهادهای انقلابی و امام است ... و رئیس جمهور در بیانیه خود مردم را رسماً‌ به قیام مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی دعوت کرده است . " (10)
سخنگوی هیئت سه نفری حل اختلاف نیز ضمن اعلام بررسی بیانیه بنی صدر در جلسه هیئت اظهار داشت :‌
 "‌ این مطلب که گفته شد آقای بنی صدر نمی توانند مطالبشان را اظهار کنند بررسی شد ، اعلامیه ایشان به تفصیل از تریبون مجلس خوانده شد و بعد هم از رادیو پخش شده است و باز هم می گویند که آزادی وجود ندارد ." (11)
  از سوی دیگر نهضت آزادی نیز در تاریخ 24 خرداد 60 با صدور بیانیه ای تحت عنوان "‌ احساس خطر و پیشنهادات به رهبری و دولتمردان و مردم "‌ مضمون و مفاد بیانیه بنی صدر و مواضع مجاهدین خلق درباره شرایط سیاسی کشور را تکرار و تأکید نمود . (12)
در این بیانیه که از ساختار کاملاً‌ مشابه متن اطلاعیه بنی صدر برخوردار بود ، در حمایت از وی تصریح شد که انقلاب چنان از شعارهای اصلی خود فاصله گرفته که رئیس جمهور منتخب مردم ناچار است روی پنهان کند . ادعای فقدان آزادی و امنیت و وجود اختناق ،‌ همانند بیانیه های سازمان و سایر گروه های مؤتلف بنی صدر ،‌ در این اطلاعیه مجدداً‌ تشریح و تکرار شده بود . (13) همچنین این اتهام تکرار شده بود که نقض قانون و انحصار طلبی مسئولان نظام موجب خشونت و دشمنی گردیده است . و نیز در تأیید برچسب " کودتای مرتجعین "‌ که از سوی مجاهدین خلق و بنی صدر مطرح شده بود ، نهضت آزادی نیز وضع کشور را یادآور روزهای قبل از کودتای 28 مرداد توصیف کرده بود . (14)
پیشنهادات مطروحه در این بیانیه نیز ناظر بر آن بود که امام و دولتمردان و مجلس و نهادهای انقلابی مقصران وضعیت پدید آمده هستند و می بایست تغییر رفتار دهند و با رئیس جمهور تفاهم کنند و به انحصار طلبی خاتمه دهند تا حکومت قانون استقرار یابد . (15) همان مواردی که در بیانیه های بنی صدر و مجاهدین خلق به انحای مختلف طرح و تکرار شده بود و برآیند آنها ، موجه ساختن اقدام خشونت بار در مقابل نظام محسوب می گردید .
سازمان نیز طی اطلاعیه مورخ 24 خرداد خود در واکنش به طرح بررسی کفایت سیاسی رئیس جمهور در مجلس ، اخطار کرد که عزل رئیس جمهور عملاً‌ مفهومی جز اعلام جنگ مرتجعین به تمامی خلق ایران ندارد . (16)
در این اطلاعیه مجدداً‌ نسبت به احتمال تهدید جان بنی صدر که در اولین اطلاعیه بعد از برکناری وی از فرماندهی کل قوا طرح شده بود ، هشدار داده شد . تأکید ویژه سازمان بر این موضوع یکی از سوژه های اصلی برای نظامی کردن فضا و تحریک مخاطبان به اقدامات خشونت بار بود .
نشریه مجاهد همچنین اطلاعیه های گوناگونی از افراد و گروه های مختلف با گرایش های سیاسی گوناگون در مخالفت با اقدامات قانونی رهبری انقلاب و مجلس انتشار می داد و به شدت فضای کشور را در معرض فروپاشی ترسیم می کرد .
 از جمله بیانیه 6 نفر از نویسندگان و خبرنگاران تحت عنوان " به موج تازه سرکوب تسلیم نشویم " در نشریه سازمان منتشر شد که ضمن تکرار ادعاهای مجاهدین خلق علیه نظام ، مردم را به مقاومت دعوت می کرد .(17) برخی از کسانی که این بیانیه را امضا کردند عبارت بودند از : رضا براهنی ، باقر پرهام ، مهدی خانبابا تهرانی ، اسماعیل خوئی ، علی دهباشی ، غلامحسین ساعدی ، محمد علی سپانلو ، احمد شاملو ، هوشنگ گلشیری ، هوشنگ گلمکانی ، جواد مجابی ، هما ناطق ، منوچهر هزارخانی .
در بیانیه دیگری با اعلام حمایت از بنی صدر و دعوت به مقابله با تمام قوا با غول استبداد ، نظام جمهوری اسلامی به سرنوشتی مشابه رژیم شاه تهدید شد . از جمله امضا کنندگان این بیانیه ، محمد شانه چی ، محمد ملکی ، احمد علی بابایی ، پوران شریعت رضوی و مجید شریف بودند . (18)
تلاش امام برای حفظ جایگاه ریاست جمهوری
با همه اینها ، امام و نزدیکان ایشان نمی خواستند کار بنی صدر به جایی برسد که خود می خواست . رئیس مجلس شورای اسلامی ، آقای هاشمی رفسنجانی نیز در تاریخ 23 خرداد پس از دیداری با امام ، نظر مجلس را درباره رئیس جمهور به این شرح اعلام نمود :‌
" بعد از عزل آقای بنی صدر از سمت جانشینی فرماندهی کل قوا ، در مجلس فشار شدیدی وارد می آید که مسئله عدم کفایت سیاسی ایشان مطرح شود و نمایندگان مجلس خواسته اند برای این کار جلسه غیر علنی داشته باشیم ... در مجموع و به مشورت هایی که کرده بودیم نظر من این بود که آقای رئیس جمهور بپذیرند که در محدوده حقوق و تکالیفی که قانون اساسی برای رئیس جمهور و همه ارگان های دیگر معین کرده است ،‌عمل بکنند و ترجیح دارد که ایشان در این سمت باقی بمانند ؛ حتی اگر من بتوانم با تقاضا و توضیح ، مجلس را هم از طرح بحث درباره کفایت سیاسی ایشان منصرف کنم و فکر می کنم مصلحت این باشد ... البته مسئله بستگی دارد به این که ایشان چه مقدار آماده باشند که تابع قانون باشند ." (19)
  اما بنی صدر که مفتون تحلیل و ارزیابی سازمان مجاهدین خلق و اسیر توهمات خویش شده بود ، اینگونه پیام های مسالمت و آشتی را از موضع ضعف تلقی می کرد و می پندات با حمایت گروه های سیاسی متحد خود و تشکیلات نظامی سازمان ، به فروپاشی حاکمیت پیرو خط امام قادر خواهد بود ؛ بنابراین خط گسترش آشوب و درگیری در شهرها و آماده شدن برای یک مقابله مسلحانه تمام عیار با نظام ،‌ توسط مجاهدین خلق و ائتلاف طرفداران بنی صدر ،‌ همچنان پیگیری می شد .
پی نوشت:
1- روزنامه کیهان ، 19/3/60 ، ص 1
2- همان ، 20/3/60 ، ص 1 و 2 . 19/3/60 ،‌ ص 9
3- همان ،‌21/3/60 ،‌ص 2 . صحیفه امام ،‌ج 14 ،‌ ص 274
4- نشریه مجاهد ، ش 125 ، ص 1
5- غائله چهاردهم اسفند ... ص 686 – 687
6-  روزنامه کیهان ، 21/3/60 ، ص 16
7- همان ، 24/3/60 ، ص 1.2 ،‌ غائله چهاردهم اسفند ... ص 687
8- نشریه مجاهد ،‌ش 125 ، ص 1.2 ،‌ این بیانیه در آخرین شماره روزنامه انقلاب اسلامی نیز که به صورت غیر قانونی انتشار یافت ،‌ درج شد .
9- روزنامه کیهان ، 25/3/60 ، ص 1.2
10- همان ، ص 14
11- همان ، ص 15
12- بیانیه مزبور ، ص 1 ،‌ متن کامل بیانیه در پایگاه اینترنتی نهضت آزادی ،‌ اسناد سال 1360 موجود و قابل دسترسی است .
13- همان ،‌ ص 1.2
14- همان ،‌ ص 3
15- همان ، ص 3.4
16- نشریه مجاهد ،‌ ش 125 ،‌ ص 1
17- همان ، ص 3 و 6
18- همان ، ص 4
19- روزنامه کیهان ، 22/3/60 ، ص 3