تأثیر انقلاب اکتبر روسیه بر ایران
با پیروزی انقلاب بلشویکی در روسیه، مقامات جدید آن کشور به دلائلی چون کسب اعتبار منطقه‌ای، کاستن از دغدغه‌های مرزی، تمرکز قوا در رویاروئی با مخالفان داخلی و همچنین تفاوت ماهوی حکومت کمونیستی جدید با رژیم سرمایه‌داری تزارها، گام‌هائی در جهت لغو تحمیلات سیاسی و اقتصادی دولت ساقط شده تزاری بر ایران برداشت.
گرچه این اقدامات به منزله پایان دخالتهای مسکو در امور داخلی ایران نبود، ولی با توجه به پیشینه رفتار سیاسی دولتمردان روس با حکومتهای قاجاری، قابل تأمل است.
انقلاب اکتبر 1917 در همان نخستین روزهای پیروزی ، آثار خود را بر ایران گذاشت. در 14 آذر 1296/ پنجم دسامبر 1917، یعنی تقریباً چهل روز پس از وقوع انقلاب و روی کار آمدن لنین، اعلامیه‌ی مهمی خطاب به مسلمانان مشرق زمین از طرف رژیم کمونیستی روسیه انتشار یافت. بخشی از این اعلامیه‌ی بسیار مفصل که مربوط به ایران است، به شرح زیر است:
«رفقا و برادران!!
در روسیه حوادث بزرگی در حال تکوین و انجام گرفته است. جنگ خونین کنونی (جنگ جهانی اول) که با نیت تجاوز به سرزمین‌های بیگانه و تقسیم خاک ملل دیگر شروع شده،به پایان خود نزدیک می‌شود. دنیای دیگری پا به عرصه‌ی وجود گذاشته است. این دنیا، دنیای رنجبران و ملل آزاد شده است. در پشت سر انقلابی که در روسیه انجام گرفته، حکومتی که مولود اراده‌ی کارگران و دهقانان روسی است، ایستاده است. ای مسلمانان مشرق زمین!! ای ایرانیان! ای ترک‌ها! ای عرب‌ها! ای هندوان! روی سخن ما با شماست: با شما که زندگانی‌تان،جانتان، مالتان و ناموستان قرن‌ها زیر پای غارتگران اروپایی مانده و له شده بود.
ما رسماً اعلام می‌داریم که تمام پیمان‌ها و قراردادهای سری که تزار مخلوع روسیه با انگلستان و فرانسه امضا کرده بود و طبق مفاد آن قرار بود قسطنطنیه (استانبول) پس از خاتمه‌ی جنگ به روسیه داده شود و حکومت مخلوع «کرنسکی» نیز همان قراردادها را تأیید کرده بود، همگی باطل و کان لم یکن و از درجه‌ی اعتبار ساقطند.
جمهوری سوسیالیستی روسیه وحکومت که مجری اوامر آنهاست، یعنی شورای کمیسرهای خلق، هر دو با تصرف خاک دیگران مخالفند، ما رسماً اعلام می‌داریم که قسطنطنیه مال ترک‌هاست و باید مثل سابق در تصرف مسلمانان باقی بماند.
ما رسماً اعلام می‌داریم که عهدنامه‌ها و توافق‌های پیشین روسیه و انگلستان که ایران را میان دو کشور امپریالیست تقسیم کرده بود،باطل و کان لم یکن و از درجه‌ی اعتبار ساقطند (قرادادهای 1907 و 1915)
ای ایرانیان! به شما قول می‌دهیم که به محض پایان عملیات نظامی، سربازان ما خاک کشورتان را تخلیه کنند و شما مردم ایران حق داشته باشید که آزادانه درباه‌ی سرنوشت آتی خود تصمیم بگیرید1...
رئیس شوراهای کمیسرهای خلق: لنین
کمیسر خلق برای امور ملیت‌ها: استالین»
این اعلامیه نخستین قدمی بود که دولت شوراها درباره‌ی ایران برداشت و امیدهای فراوانی را در دل‌ها ایجاد کرد. دولت شوروی به منظور جلب دوستی ایران در این یادداشت، کلیه‌ی امتیازات مخالف حاکمیت و استقلال ایران را که در دوره‌ی تزارها به روسیه واگذار شده بود، لغو کرد و به ایرانیان وعده داد که این دولت در اخراج قوای انگلیس و عثمانی از خاک ایران به آنها کمک و از ادعاهای آن کشور درباره‌ی مطالبه‌ی خسارت زمان جنگ پشتیبانی خواهد نمود.
دولت شوروی در ادامه‌ی مواضع انقلابی‌اش و تبیین دیدگاه خود درباره‌ی ایران و مردم ایران، سیاست نرمش وملاطفت خود را فزونی بخشید، به طوری که در تکمیل بیانیه‌‌های خود درباره‌ی قراردادهای روسیه‌ی تزاری با ایران، قرارداد 1907 را به صورت رسمی ملغی اعلام کرد.
در این باره تروتسکی،کمیسر خارجی، در قسمتی از نامه‌ی رسمی خود در تاریخ 14 ژانویه‌ی 1918 / 24 دی 1296 به سفارت ایران در پطرزبورگ اعلام داشت:
«معاهده‌ی 1907 نظر به این که بر علیه آزادی و استقلال ملت ایران بین دولتین روس و انگلیس بسته شده،به کلی ملغی و تمام معاهدات سابق و لاحق آن نیز از درجه‌ی اعتبار ساقط خواهد بود.»
پس از روی کار آمدن «چیچیرین» و قرار گرفتن وی در منصب کمیسر خارجی این اقدامات تداوم یافت. وی در بیست و ششم ژوئن 1919/ 5 تیر 1298 در نامه‌ای به دولت ایران، کلیه‌ی امتیازات تحصیلی روسیه‌ی تزاری را به صورت یک جا لغو و باطل اعلام کرد. در بخشی از این نامه آمده بود:
1ـ تمام بدهی‌های ایران مطابق تقبلات زمان تزاری الغا می‌شود؛
2ـ روسیه به مداخله‌ی خود در عواید ایران از قبیل گمرکات و تلگراف‌خانه‌ها و مالیات‌ها پایان می‌دهد؛
3ـ دریای خزر برای کشتیرانی در زیر پرچم ایران آزاد اعلام می‌شود؛
4ـ سرحدات شوروی با ایران مطابق اراده‌ی سکنه سرحدی معین خواهد شد؛
5ـ تمام امتیازات دولت روس و امتیازات خصوصی باطل و از درجه‌ی اعتبار ساقط است؛
6ـ بانک استقراضی ایران با تمام متعلقات، ملک ایران اعلام می‌شود؛
7ـ خطوط تلگراف و راه‌های شوسه‌ی ساخته شده در طول جنگ به ملت ایران واگذار می‌شود؛
8ـ اصول محاکمات و قضاوت سابق کنسول‌ها کلاً باطل می‌شود؛
9ـ میسیون روحانی ارومیه منحل می‌شود؛
10ـ تمام اتباع روسیه‌ی متوطن در ایران مکلف هستند کلیه‌ی عوارض و مالیات‌ها را بالسویه با اهالی تأدیه نمایند؛
11ـ سرحد ایران و روس برای عبور آزاد و حمل مال‌التجاره باز می‌شود؛
12ـ به ایران اجازه‌ی ترانزیت مال‌التجاره از روسیه داده می‌شود؛
13ـ دولت روسیه از هرگونه مشارکت در تشکیل قوای مسلح در خاک ایران صرف‌نظر می‌نماید؛
14ـ دولت روسیه به ملغی شدن کارگزاری‌ها رضایت می‌دهد؛
15ـ به ایران اجازه داده می‌شود که در کلیه‌ی شهر و بخش‌ها ی شوروی کنسول تعیین نماید.2»
در این بیانیه ضمن حمایت و اعلام مساعدت حکومت انقلابی نسبت به اتحاد علیه استعمارگران، وعده داده می‌شود که به محض پایان عملیات نظامی در صحنه‌های جنگ، نیروهای نظامی روسی به سرعت از ایران خارج شوند. پس از آنکه شورای انقلاب تصمیم به متارکه درجنگ جهانی اول گرفت، لئون تروتسکی، کمیسر خارجه در نامه‌ای به سفارت‌خانه‌های دول متفق این موضوع را به اطلاع آنها رساند. بر همین اساس و در قدم اول دول متحد، مذاکرات خود را با بلشویک‌ها در مورد عقد قرارداد صلح آغاز کردند. در جریان مذاکرات بین آلمان و شوروی که در منطقه‌ی برست لیتوفسک انجام شد و منجر به عقد «پیمان برست لیتوفسک» بین دو کشور گردید، تروتسکی مطالبی را درباره‌ی حقوق ملت ایران به طرف مذاکره کننده‌ی آلمانی خود عنوان کرد. کمیسر امور خارجه‌ی اتحاد جماهیر شوروی اظهار داشت که «مشارالیه مایل است مظالمی که از طرف حکومت سابق روسیه به ایران بی‌طرف وارد آمده، مخصوصاً مورد توجه قرار داده و در جبران آنها اقدام نماید.»
«فون کولمان» وزیر امور خارجه‌ی آلمان، بیانات مشارالیه را به حسن قبول تلقی کرده و اظهار داشت:
«دول اروپای مرکزی همواره با یک صمیمیت مخصوصی خواهان آزادی ملت قدیم‌التمدن ایران بوده و هیچ آرزویی ندارد جز این که ایرانیان در آتیه از فشارهای خارجی رهایی پیدا کرده و تمدن خود را آزادانه تعقیب نمایند3».
در پی تلاش سفیر و کارکنان سفارت ایران در روسیه و مذاکره با مقامات روسی و آلمانی، حقوق و استقلال ایران در قراردادهای مربوط به متارکه‌ی جنگ و برقراری صلح بین روسیه و آلمان، برست لیتوفسک 1918، تضمین شد. 4
پس از امضای قرارداد برست لیتوفسک، تروتسکی مفاد قرارداد را به اطلاع کاردار ایران در پطروگراد رسانید. در ژانویه‌ی همان سال تروتسکی برنامه‌ی پنج ماده‌ای حکومت شوروی برای تخلیه‌ی قشون روس از خاک ایران را در روزنامه‌ی «شورای کارگران و سربازان» انتشار داد. براساس این برنامه، بلشویک‌ها تصمیم گرفته بودند که افسران روس لشکر قزاق را نیز به روسیه احضار کنند.
پی‌نویس‌ها:
1ـ حسن ستوده تهران، تاریخ دیپلماسی عمومی، ج 2، انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1329، ص 325 و یا شیخ‌الاسلامی،پیشین، ص 98.
2ـ علی‌اکبر ولایتی، تاریخ روابط خارجی ایران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1370، صص 56 ـ 57.
3ـ سپهر (مورخ‌الدوله) ایران در جنگ بزرگ 1914 ـ 1918، چاپخانه بانک ملی ایران، تهران، 1338، ص 496.
4ـ پیشین،ص 497.
اتحاد جماهیر شوروی و رضاخان - مرکز اسناد انقلاب اسلامی
نظرات