در زندگی و عصر استاد محمد تقی شریعتی

درآمد:

استاد محمد تقی شریعتی در عصر و زمانه خود نقش موثری در جذب جوانان به اسلام و قرآن داشت. او با ایجاد کانون نشر حقایق اسلامی در مشهد در دهه  20 ش تلاش کرد علیه سه جبهه الحادی بصورت هم زمان مبارزه کند . در دوران حیات ثمربخش این استاد بزرگ او با کمونیستها که در قالب حزب توده سازمان دهی شده بودند ،همچنین با تفکرات اسلام ستیزی کسرویان،بهائیان و... و بالاخره تفکرات ناسونالیستی افراطی تحت عناوین باستان گرایی ، تجدد گرایی  که از طرف پهلوی چیان حمایت می شدند، مبارزه کرد.

در مطلب پیش روی تلاش شده است به مناسبت سالروز درگذشت این قرآن پژوه و اسلام شناس نگاهی اجمالی به زندگی پر افتخار او داشته باشیم .

مقدمه :

استاد محمدتقی شریعتی از مصلحان و نوگرایان اسلامی و از پیشقراولان تفکر اسلامی در ایران معاصرشناخته می شود. وی دربرنامه‌های اصلاحی خویش جهت معرفی اسلام برای نسل جدید، تکیه به قرآن داشت و همه تلاش خود را بر شناساندن معارف قرآن و نهج البلاغه متمرکز شاخته بود به همین جهت در حداقل سه دهه پیش از پیروزی انقلاب  از مفسران و قرآن‌شناسان بزرگ این عصر به شمار می‌رفت. ازویژگی‌های مهم اخلاقی و مبارزاتی ومجاهدت‌های دینی وتبلیغی استاد محمّدتقی شریعتی تکیه به «قرآن» و سپس «نهج‌البلاغه» بود. این استاد فرزانه از طریق  تبلیغ دین و هدایت اجتماع و سالم‌سازی حیات انسانی، و پیشرفت عقلی و عملی جامعه بصورت هم زمان تلاش می کرد نشان دهد که اسلام برای حیات دنیوی و اخروی انسان ها برنامه دارد و بهترین راه برای رسیدن به اسلام ناب، بازگشت به ارزش های قرآنی وهدایت های امام علی ع در نهج البلاغه است .اوتلاش می کرد با پیوند زدن معارف قرآنی با زندگی مردم درمتن جامعه، نشان دهد که قرآن برای زندگی امروز بشر در تمامی مراحل خود برنامه دارد.

برای شناخت شخصیت استاد محمد تقی شریعتی ضرورت دارد «دوران» و «مخاطبان» ایشان را بشناسیم زیرا استاد براساس مقتضیات زمان و نیازهای مختلف جامعه حرکت می‌کرد. بطورکلی چهار دوره متمایز ازهم در  زندگی پربار هشتاد ساله ایشان  به شرح ذیل قابل تفکیک است :

1_ عصر رضاخان

در این دوران ، اسلام زدایی، اسلام ستیزی، باستان گرایی، تجددگرایی و اتهام زدن  به اسلام! تحت عنوان  مخالف با علم, عقل, تمدن و فرهنگ رواج داشت. ایشان بر همین اساس در مباحث خود تلاش داشت نشان دهد اسلام با علم, عقل, تفکر در قرآن و سیره اهل بیت (ع) هیچ تعارضی ندارد و ره‌آورد تمدن اسلامی طی چند قرن در خدمت بشر قرار گرفته است. اسلام با تاکید بر کسب علمی که در خدمت بشر باشد ، هم به سازندگی روح و اخلاق توجه دارد و هم به پیشرفت در زندگی انسان در اعصار مختلف کمک کرده و خواهدکرد.

استادمحمد تقی شریعتی با ارائه دیدگاه های اسلامی با زبان روز و قابل فهم برای مخاطبان بصورت غیرمستقیم پاسخ های مستندی به تبلیغات ضداسلامی، غربگرایان، بهائیان، کسرویان، وهابیان می داد. او از آنجاکه  تکیه بر قرآن و نهج البلاغه را مبنای کار خود قرار داده بود و تاثیرگذاری بر نسل جوان را وجهه همت خود ساخته بود، از نظام آموزش و پرورش شروع کرد. گرچه در همین دوران شاهد خیانت‌ها و جنایات رضاخان نسبت به مسجد گوهرشاد، دستگیری، زندان، تبعید علما بود. همچنین شاهد فشار و اعمال محدودیت ها بر چهره‌های شاخص  مرجعیت، فقاهت، ائمه جماعات، وعاظ و مردم متدین و معتقد به اسلام و اهل بیت بود که به  دستگیری، زندانی، تبعید ویا حتی شهادت بعضی از آنها منجر می شد که تشریح این دوران  نیاز به یک بحث مستقل در جای مناسب خود را دارد.

2_ دوران دهه‌های (133۰_ 1320)

با آن که دیکتاتوری بیست ساله رضاخان شکست خورد، جریان‌های باستان‌گرایی، غرب‌گرایی، کسرویگری، بهائیت به اضافه جریان کمونیسم حزب توده ایران همچنان بهتبلیغات ضد اسلامی خود ادامه می دادند در این دوره نیز استاد محمد تقی شریعتی با تکیه برقرآن ، نهج البلاغه و  منابع و ماخذ معتبر اسلامی  به شبهات، القائات، دشمنان اسلام از جمله  حزب توده پاسخ می‌داد. یک نمونه آن شرکت در جلسات پاسخگوی و مناظرات خصوصاً  در کانون نشر حقایق اسلامی بود که بصورت مستمرانجام می گرفت.

3- همراهی با نهضت ملی شدن صنعت نفت

در این دوره تاریخی استاد شریعتی وارد مبارزه علیه دربار، نفوذ و سلطه انگلیس می‌شود. علاوه برآنکه  کانون «هیئت‌های اسلامی موتلفه» را با فعالان اسلامی تشکیل می‌دهد و تا سال ۱۳۳۲ وقوع کودتای آمریکایی انگلیسی ۲۸ مرداد این همکاری ادامه داشت. درجامعه بسته و دیکتاتوری، نظامی‌گری و اغتشاش چون دوران رضاخان ، استاد  شریعتی به عضویت درنهضت مقاومت ملی در آمد و در مشهد تشکیلات نهضت مقاومت را راه اندازی و در تهران با آیت الله سید محمود طالقانی و مهندس مهدی بازرگان و فعالان اسلامی مرتبط شد. که منجر به دستگیری خود و فرزندش دکترعلی شریعتی شد در سال 1336 شد.

4- همراهی با نهضت امام خمینی

درآغاز دهه چهل خورشیدی استاد از طریق نزدیک شدن بیشتر به روحانیت در صحنه مبارزه و اسلامی شدن جامعه برمبانی اعتقادی و سیاسی و گسترش اندیشه سیاسی اسلامی در صحنه مبارزه علیه شاه وارد شد. در این دوره  بازسازی کانون نشر حقایق، تاسیس هیئت عزاداری از جوانان که شعارهای سیاسی روز را مطرح می کردند ، موجب حساسیت ساواک شد. در نهایت در سال ۱۳۴۳ ساواک دستور تعطیلی کانون نشر حقایق اسلامی را صادر کرد. در این سالها استاد فقط در دانشکده الهیات و گاهی منزل آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی تفسیر قرآن می‌گفت.

تاسیس حسینیه ارشاد دستگیری و آیت الله سید محمود طالقانی استاد را به تهران کشاند. از یک‌سو در ارشاد جلسات سخنرانی داشت (۱۳۴۵_1341) و در مسجد هدایت اقامه نماز جماعت و سخنرانی و منزلتش محفل سیاسیون و انقلابیون تا تعطیل حسینیه، مخفی شدن دکتر شریعتی و استاد گروگان گرفته شد که حتی پس از معرفی پسرش دکترشریعتی ، استادمحمد تقی  را آزاد نکردند. او بعد از آزادی مدتی در تهران ماند و سپس  راهی مشهد شد، نوعی انزوا، عدم امکان کار، فقط چند اثری که داشت در تهران توسط موسسه انتشارات بعثت و دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر می شد.

خبر ناگهانی درگذشت دکتر شریعتی، استاد را زمین‌گیر کرد و در غم از دست دادن فرزند با خصوصیات خاص و عدم اجازه برگزاری مجلس ختم او را دچار تالمات روحی فراوانی کرد

با پیروزی انقلاب اسلامی مدافع انقلاب، نظام، رهبری انقلاب علی‌رغم، وسوسه خناسان و سیاست بازان استاد بدون اینکه وارد بازی‌های دین سوز و تفرقه افکن و فتنه‌ها شود از هرگونه همکاری با طیف‌های گوناگون معارض اجتناب نمود. و معنی وحدت، امامت، امت حرکت علمی فرهنگی که در طی دوران عمر با تکیه بر قرآن و نهج البلاغه می‌گفت خود در عمل نشان داد.

سرانجام  در سال ۱۳۶۶ شاهد عروج استاد وارسته به ابدیت شدیم که با کارنامه‌ای سراسر افتخار خدمت به اسلام و جامعه اسلامی کوله بار مسئولیت را به دوش نسل‌های بعدی گذاشت و اینک سیری در زندگی پربار این استاد در حد امکان، توان و ضرورت، که امید است در سال ۱۴۰۰ شاهد برگزاری همایش‌‌های متعدد درباره رجال علمی سیاسی انقلاب اسلامی باشیم. و دو مرکز علمی حوزه‌ها و دانشگاه‌ها و تحقیقات و تحلیل‌ها و سوق دادن پایان‌نامه‌ها یک قرن مبارزات جریان اسلامی را پس از مشروطیت خاصه پس از کودتای انگلیسی سوم اسفند ۱۲۹۹ و کودتای ننگین آمریکایی انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا سقوط دیکتاتوری پهلوی و قریب نیم قرن حرکت اسلامی تاریخ واقعی منطبق بر اساس اسناد و مستندات تاریخی نوشته شود.

امید است مرکز اسناد تاریخی و مراکز اسنادی مجموعه پرونده سیاسی این استاد برجسته را منتشر تا محققان و مورخان به زوایای پنهانی ایشان و حساسیت ساواک و ... نسبت به این اندیشمند اسلامی بیشتر آشنا گردند.

منابع

1-      کیهان فرهنگی / تهران موسسه کیهان/ مصاحبه با استاد

2-      از چشمه کوثر / جعفر شیردم /تهران/ موسسه اطلاعات (35_40)

3-      اصول عقاید و اخلاق شریعتی( چاپ اول ۱۳۲۱- چاپ 1۳۳۳)

4-      امامت در نهج البلاغه/ تهران/ انتشارات بعثت/ ۱۳۵۷

5-      تعلیمات دینی/ ۱۳۲۵

6-      حسین (علیه السلام) قیام کرد؟ ۱۳۴۱- چاپ‌های متعدد/ تهران/ موسسه بعثت ۱۳۵۶

7-      خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت/ حسینیه ارشاد ۱۳۴۹/ با مقدمه شهید آیت الله مرتضی مطهری/ چاپ‌های متعدد بعدی

8-      فایده و لزوم دین/ ۱۳۲۹ مشهد/ چاپهای متعدد تهران ۱۳۴۷

9-      کارنامه کانون نشر حقایق اسلامی/ مشهد ۱۳۲۶

10-    ‏مبانی اقتصادی در اسلام/جوده السحار/۱۳۲۵

11-    مهدی (عجل الله)  موعود امم/ حسینیه ارشاد

12-    علی شاهد رسالت/ حسینیه ارشاد

13-    نیایش_ الکسیس کارل/ ترجمه دکتر علی شریعتی/ با مقدمه مفصل استاد

14-    مجموعه مقالات/ مجله آستان قدس رضوی/ به مدیریت استاد فخرالدین حجازی

15-    نوارهای سخنرانی استاد در حسینیه ارشاد- متاسفانه انتشار نیافته- پخش نشده

16-    از چشمه کوثر/ سلسله مقالات و نوشته‌ها و سخنرانی‌های استاد/ تهران/ جعفر شیردم / موسسه اطلاعات/ ۱۳۵۷/ ۴۱۵ صفحه/ وزیری/ مصوب