پیمان بغداد

در تاریخ 26 مهرماه 1334 لایحه الحاق ایران به پیمان بغداد به تصویب مجلس سنا رسید. پیمان بغداد1 معاهده‌ای بود که در پنجم اسفند 1333 میان وزیران امور خارجه دو کشور عراق و ترکیه تحت عنوان «پیمان همکاری‌های متقابل‌» در بغداد به امضا رسید. این پیمان که ماهیت دفاعی و امنیتی داشت‌، مانند پیمان «سیتو» که میان 8 کشور جنوب شرقی آسیا در سال 1333 منعقد شده بود و پیمان پاسیفیک که میان سه کشور امریکا، استرالیا و ونزوئلا در سال 1330 منعقد شده بود، حلقه دیگری از یک رشته پیمانهای امنیتی و سیاسی بود که امریکایی‌ها پس از شکست درجنگ ویتنام در کشورهای آسیایی به صورت اتحادیه‌های منطقه‌ای ایجاد کردند تا متضمن منافعشان باشد.
پیمان بغداد یک مقدمه، هشت ماده و دوضمیمه داشت‌2. هدف پیمان «تضمین دفاع و امنیت منطقه خاورمیانه‌» اعلام شده بود. همچنین در مقدمه آن با استناد به ماده 51 منشور سازمان ملل متحد تصریح شده بود که طرفین معاهده به منظور حفظ امنیت خود و برای تأمین خوشبختی و رفاه اجتماعی ملتهای خویش با یکدیگر همکاری خواهند کرد.
براساس ماده 5 پیمان بغداد ورود به این پیمان برای کشورهای ذی‌نفع در منطقه آزاد گذارده شده است‌. به همین دلیل انگلستان در دهم فروردین 1334، پاکستان در اول مهر 1334 و ایران در 26 مهر همان سال وارد پیمان بغداد شدند3. اما امریکا که خود بانی تشکیل این سازمان بود، از ورود به این پیمان خودداری کرد. شکل‌گیری این پیمان از ابتکارات دولت امریکا، به ویژه «جان فوستر دالس» وزیر خارجه آن کشور بود که می‌خواست یک سازمان دفاعی قوی در خاورمیانه به وجود آورد تا ازگسترش نفوذ شوروی در این منطقه جلوگیری کند و سنگرهای دفاعی غرب را تکمیل نماید. اما دولت امریکا ترجیح داد که خود عضویت این پیمان را نپذیرد تا موجبات تحریک دولت شوروی را فراهم نکند و دوستی اعراب خاورمیانه را نیز از دست ندهد. از این رو امریکا تا پایان عمر سنتو عضویت در این پیمان را نپذیرفت ولی با معاهدات نظامی دوجانبه با هر سه کشور ایران‌، ترکیه و پاکستان عملاً نفوذ خود را در این سازمان حفظ کرد.
تفاوت پیمان بغداد با پیمان سعدآباد که در 1316 میان ایران، ترکیه و افغانستان به امضا رسید در این بود که در آن پیمان ‌این سه کشور متعهد شده بودند به خاک یکدیگر تعرض نکنند ولی در پیمان بغداد، همکاری‌های متقابل نظامی پیش‌بینی شده بود.
پیمان بغداد متعاقب کودتای عبدالکریم قاسم در عراق در 23 تیر 1337 ضربه اساسی دید. قاسم که یک نظامی چپگرا بود به این پیمان روی خوش نشان نداد، در نتیجه کمی پس از کودتای قاسم مرکزیت پیمان به آنکارا انتقال یافت و از این پس این پیمان بانام «سنتو» به کارخود ادامه داد.
علت اطلاق «سنتو» به این سازمان، آن بود که این تشکل میان قلمرو پیمان «سیتو» در شرق و قلمرو پیمان «ناتو» در غرب قرار گرفته بود. سنتو که در مرکز این دو پیمان قرار گرفته بود از یکسو با عضویت ترکیه با ناتو پیوند داشت و از سوی دیگر با عضویت پاکستان با «سیتو» مرتبط بود.
پاکستان در 1350 با انتقاد از عدم حمایت سنتو از مواضع اسلام‌آباد در برابر تعرضات هند، از آن جدا شد و ایران نیز متعاقب پیروزی انقلاب اسلامی در 20 اسفند 1357 خروج خود را از این سازمان اعلام کرد4. باخروج ایران ازسنتو، این مجموعه که تأمین کننده منافع امریکا در بُعد سیاسی و امنیتی در منطقه بود فروپاشید.

پی‌نوشتها:
1- Baghdad Pact
2ـ علی بابایی، غلامرضا؛ فرهنگ علوم سیاسی؛ شرکت نشر ویس؛ ص 148 .
3ـ لایحه الحاق ایران به پیمان سنتو توسط حسین علاء نخست وزیر وقت در 19 مهر 1334 به صورت ماده واحده‌ای به سنا تحویل شد. سنا در 26 مهر ومجلس شورای ملی در 30 همان ماه آن را تصویب کرد.
4ـ روزنامه کیهان؛ 21 اسفند 1357؛ ص 4 .