بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی

کتاب «بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی» به بررسی دو نهضتی پرداخته که از نظر وقوع و ماهیت، شباهت‌های زیادی با هم دارند.

آغاز جنگ جهانی اول و تهاجم وسیع نیروهای بیگانه به ایران و عدم توانایی دولت مرکزی در حفظ حدود و ثغور کشور، باعث مهیا شدن زمینه‌های لازم برای آغاز نهضت‌ها علیه تسلط بیگانگان و تلاش در جهت حکومتی مقتدر و مستقل در ایران شد. اوضاع کلی ایران در جنگ جهانی اول، انگیزه رهبران قیام شیخ محمد خیابانی و میرزا کوچک خان، اهداف رهبران قیام‌ها، وجوه تشابه و اختلاف در اهداف و دیدگاه‌های فکری رهبران دو نهضت از جمله فصل‌های تشکیل دهنده این کتاب 165 صفحه‌ای است.

تاکنون راجع به این دو نهضت مهم تاریخ ایران، کتاب‌ها و مقالات متعددی نوشته شده است و هر یک از این نویسندگان و محققین، براساس دیدگاههای خود به تفسیر و تحلیل و بررسی حوادث این دو نهضت به صورت جداگانه اقدام کرده‌اند. آنچه در این کتاب مد نظر قرار گرفته و چه بسا آن را از سایر نوشتارها مجزا می‌کند بازسازی جدید موضوع در شکل و ترکیبی نوین با بعد جدیدی از قضیه است. این دید تازه در خصوص حوادث این دو نهضت و در پاره‌ای نقاط مقایسه آنان با یکریگر است. در تطبیق این دو نهضت تلاش نویسنده این بوده است براساس حقایقی که بر جامعه آن روز ایران حاکم بود و با توجه به اسناد و مدارک قابل استفاده با طرح و نقد شخصیت فکری رهبران این دو نهضت برنامه‌ها و اهداف آنها را مورد بررسی و مقایسه قرار دهد.

کتاب به سه فصل تقسیم شده است. در فصل اول نحوه استبداد صغیر، چگونگی مقاومت تبریز در برابر نیروهای استبدادی، حوادث شهر رشت و فتح تهران مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از بیان این قسمت آن است که چگونه خیابانی حضور خود را در فضای سیاسی ایران نشان داد و برای مقابله با نیروهای استبداد تلاش در جهت استرداد مشروطیت پای فشرد. همچنین شکل‌گیری کمیته ستار و چگونگی شرکت میزرا کوچک خان در این کمیته و انتخاب وی به عنوان یکی از فرماندهان عملیاتی در فتح تهران در این فصل مورد بررسی قرار می‌گیرد و نیز حضور  خیابانی در مجلس دوم و اقدامات فاتحان تهران بعد از تصرف پایتخت تا التیماتوم دولت روسیه به ایران و انحلال مجلس دوم و اقدامات روس‌ها در آذربایجان در این بخش مورد نویسنده بوده است.

آغاز جنگ جهانی اول تهاجم وسیع نیروهای روس و عثمانی به ایران عدم توانایی دولت مرکزی در حفظ حدود و ثغور کشور، باعث مهیا شدن زمینه‌های لازم برای آغاز نهضت‌ها بر علیه تسلط بیگانگان و تلاش در جهت حکومتی مقتدر بر علیه تسلط بیگانگان و تلاش در جهت حکومتی مقتدر و مستقل در ایران شد.

 هنوز یک سال از جنگ سپری نشده بود که نهضت جنگل شکل گرفت و از همان گام‌های اولیه اقدامات مسلحانه خود را بر علیه روس‌ها آغاز کرد. فصل دوم به بررسی اوضاع کلی ایران در جنگ جهانی اول، اوضاع آذربایجان و گیلان در جریان این جنگ موقعیت میرزا کوچک خان در این جنگ و درگیری قشون با نیروهای جنگل اختصاص یافته است.

بی‌شک یکی از مواردی که در هر حرکت و نهضتی باید مورد توجه قرار گیرد توجه به اهداف، ایدئولوژی، سازمان تشکیلاتی آن نهضت و پایگاه مردمی این نهضت است و این موضوع در فصل سوم کتاب مورد توجه نویسنده بوده است. ضعف تشکیلاتی و بررسی نقاط ضعف آن و قدرت این دو نهضت که سرانجام منجر به شکست هر دو نهضت مردمی شد موضوعی است که در این فصل مورد توجه نویسنده بوده است.

نویسنده در پایان کتاب نتیجه‌گیری نموده است موقعیت زمانی این دو نهضت مجموعه‌ای از عوامل متعدد نظیر تفاهم سیاسی قدرت‌های بزرگ آن زمان راجع به سرنوشت نهضت‌ها، طرح‌های جدید استعمار انگلیس برای ایران، دورویی شوروی‌ها در برخورد با نهضت‌ها، حضور عناصر نامطلوب و سست پایه در تشکیلات نهضت‌ها، عدم تجربه سیاسی- نظامی کافی و ... باعث گردید تا سرانجام این نهضت‌ها علی‌رغم آن همه تلاش و فداکاری به نتیجه مطلوب نرسیده و از درک هدف‌های بلند مدت خود باز مانند.

عبدالله متولی نویسنده کتاب، دارای مدرک دکترای تاریخ وده و در حال حاضر مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر است. از دیگر آثار وی می‌توان به کتاب‌های «تیمورتاش و بازی قدرت»، «کمیته مجازات»، «دشمن به زانو درآمد» و «کبوتران حرم» اشاره کرد.

محمود فاضلی

بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی

عبدالله متولی

انتشارات: سوره مهر

چاپ دوم: 1392

قیمت: 7500 تومان