قانون سرشماری نفوس

گروه تاریخ اقتصاد- مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۳ خردادماه سال ۱۳۰۸ قانون سرشماری از نفوس مملکت را به تصویب رساند. گردآوری اطلاعات و آمار صحیح از جمعیت و مسائل مختلف مربوط به آن مبنای برنامه‌ریزی موفق و قابل اعتماد در هر کشور است. بسیاری از سازمان‌های برنامه‌ریز دولت و در رأس آنها سازمان برنامه و بودجه مهم‌ترین مصرف‌کنندگان اطلاعات آماری در کشور هستند. به همین علت در تمامی کشورهای دنیا هر چند سال یک بار برای به دست آوردن آماری صحیح و با ضریب خطای پایین، هزینه و انرژی زیادی صرف می‌شود. سابقه سرشماری در جهان به سال‌های قبل از میلاد و در کشورهایی چون بابل، چین و مصر برمی‌گردد. در این سرشماری‌ها به اقتضای نیازهای زمان، اطلاعاتی نظیر جنس، سن، شغل و مالکیت افراد جمع‌آوری و از آنها در انجام فعالیت‌های مالیاتی و نظامی بهره‌برداری می‌شد. اولین سرشماری جمعیت به روش نوین در جهان در سال ۱۷۹۴ م. در کشور سوئد صورت گرفت و پس از آن دیگر کشورها نسبت به شمارش افراد جامعه خود اقدام کردند. امروز لفظ سرشماری جمعیت معنای دقیق‌تری پیدا کرده است و به مجموعه فعالیت‌ها و خدماتی شامل طراحی، برنامه‌ریزی، گردآوری، کدگذاری و طبقه‌بندی، ارزشیابی و اصلاح و تجزیه و تحلیل و در نهایت چاپ و انتشار اطلاعات آماری از جمعیت اطلاق می‌شود. مطابق توصیه‌های سازمان ملل متحد در بیشتر کشورهای جهان سرشماری با فاصله‌های مساوی ۱۰ سال یک بار و در بعضی از کشورها ۵ سال یک بار از ابتدای قرن بیستم رایج شده است. در ایران‌ نیز از زمان‌ هخامنشیان‌، سرشماری‌ از جهات‌ مختلف‌ مورد توجه‌ بوده‌ و برای ‌تعیین‌ تعداد جمعیت‌ و میزان‌ محصولات‌ کشاورزی‌ به کار برده می‌شده‌ است‌. بعد از ظهور اسلام‌ در ایران‌ آمارهای‌ جمعیتی‌ بیشتر به‌ منظور تعیین‌ تعداد پیروان‌ ادیان‌ مختلف‌ و به منظور‌ دریافت ‌جزیه‌ از غیرمسلمانان، کسب اطلاعات در مورد ورود و خروج‌ مسافران‌ و مهاجران ‌و میزان‌ صادرات و‌ واردات‌ شهرها توسط دروازه‌ بان‌ها و ماموران‌ حکومتی‌ در دروازه شهرها انجام‌ می‌شد. در زمان‌ قاجاریه‌ نیز شاهد تلاش‌های‌ پراکنده‌ای‌ برای‌ شمارش‌ جمعیت‌ هستیم که‌ اغلب‌ به‌ صورت‌ موردی‌ و موضعی‌ به‌ اجرا درآمد. از جمله: در سال‌ ۱۲۴۶ ش. سرشماری‌ از جمعیت ‌شهر تهران‌ با استفاده‌ از شیوه‌های‌ جدید توسط‌ عبدالغفار نجم‌الدوله، معلم‌ ریاضی‌ مدرسه‌ دارالفنون، طی‌ مدت‌ ۵۵ روز انجام‌ گرفت‌ و اطلاعات‌ آن‌ طی‌ رساله‌ای‌ تحت‌ عنوان‌ «تشخیص‌ نفوس‌ دارالخلافه» منتشر شد. بر اساس‌ این‌ سرشماری‌ جمعیت‌ تهران در سال‌ ۱۲۴۶ ‌شمسی بالغ‌ بر ۱۵۵۷۳۶ نفر بوده‌ است‌. از این‌ تعداد ۱۴۷۲۵۶ نفر را افراد غیرنظامی‌ و ۸۴۸۰ نفر را افراد نظامی‌ تشکیل‌ می‌داده‌اند. در سال‌ ۱۲۵۵ نیز مقدمات‌ انجام‌ یک‌ سرشماری‌ عمومی‌ با شیوه‌ علمی‌ فراهم‌ شد و برای‌ اولین‌ بار یک‌ دستورالعمل‌جامع‌ آمارگیری‌ برای‌ استفاده‌ مامورین‌ سرشماری‌ نوشته‌ شد ولی‌ از چگونگی‌ اجرای‌ آن اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌. در سال‌های‌ ۱۲۶۲ و ۱۳۰۱ نیز سرشماری‌هایی‌ در محدوده‌ شهر تهران‌ انجام‌ شد. پس از تاسیس اداره‌ ثبت‌ احوال‌ در سال‌ ۱۲۹۷ ضرورت‌ اطلاع‌ از جمعیت‌ کشور و تعیین‌ سازمانی‌ که ‌موظف به‌ جمع‌‌آوری‌ اطلاعات مربوط به جمعیت بود، بار دیگر مورد توجه‌ قرار گرفت‌ و منجر به تصویب آیین‌نامه‌‌ای در سال ۱۳۰۳ شد که در آن مسوولیت‌ جمع‌‌آوری‌ آمارهای‌ مورد نیاز برعهده‌ وزارت‌ کشور گذاشته‌ شد. آیین‌نامه مذکور با تغییراتی‌ در سال‌ ۱۳۰۷ از تصویب‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ گذشت‌ و جنبه‌ قانونی‌ یافت، اما بازهم آنچه مورد نظر قانونگذار بود، تحقق نیافت. سرانجام در خرداد ماه‌ سال‌ ۱۳۱۸ اولین‌ قانون‌ سرشماری‌ از تصویب‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ گذشت و فرمان اجرای آن صادر شد. اولین سرشماری بر مبنای این قانون در اول تیرماه همان سال و ۲۰۰ روز پس از تصویب قانون سرشماری در شهر کاشان و با رعایت نکاتی که شورای عالی آمار تعیین کرده بود، به عمل آمد. پس از کاشان، شهر تبریز در تاریخ ۵ مهر‌ماه ۱۳۱۹ سرشماری شد. پس از آن در مشهد و سپس در شهرهای کرمان، شیراز، اردبیل، یزد، اصفهان، همدان، کرمانشاه، رشت و بندر پهلوی نیز سرشماری به عمل آمد. تا آنکه با تجربیات به دست آمده از آمارگیری در این شهرها نوبت به تهران رسید. برای سرشماری در پایتخت دولت دهم اسفند ۱۳۱۹ را در این شهر تعطیل عمومی اعلام کرد و چند روز بعد وزارت کشور طی اطلاعیه ای جمعیت تهران را ۵۴۰۰۸۷ اعلام کرد. ادامه‌ سرشماری در سایر شهرهای کشور به‌ علت فرا رسیدن شهریور ۱۳۲۰ و درگیر شدن ایران در جنگ جهانی دوم متوقف شد.