سال 1385 بنا به تقویم شمسی برابر با یکصدمین سالگرد صدور فرمان مشروطیت بود. به این مناسبت همایشها و نمایشگاههایی در داخل و خارج کشور برگزار شد. همایش علمی بررسی و نقد «جریانهای فکری مشروطیت» در روز 19 تیر 1385 مصادف با سالروز صدور فرمان مشروطیت بنا به تقویم قمری (14 جمادی‌الثانی)، در سالن همایشهای کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، برگزار گردید.
این همایش بستر و فرصت مناسب و تأثیرگذاری برای طرح و بحث بسیاری از وجوه و ابعاد آراء، اندیشه‌ها و جریانهای هدایت‌ کننده نهضت مشروطیت به شمار می‌رفت.

تبیین اجمالی موضوع همایش
رقابت آراء و اندیشه‌های سیاسی مبتنی بر نظامهای معرفتی گوناگون در شکل‌گیری زمینه‌ها و رویدادهای مشروطه، گفتمان خاصی را پدید آورد که بر سرنوشت نهایی این حرکت دگرگون‌ساز سیاسی و اجتماعی ملت ایران حاکم گردید. حداقل دو نوع نگرش و آرمان در پیدایش و نمو مشروطه در چالش با یکدیگر واقع شدند که در یک مقطع اولیه به غلبه یکی بر دیگری و در مراحل پایانی به مغلوب شدن همان منجر گردید. به گونه‌ای که دو ایدئولوژی غالب و مغلوب در خاتمه این نهضت، چالش تاریخی دیگری را مجدداً آغاز نمودند. همچنین به نظر می‌رسد در میان بازیگران اصلی نهضت مشروطیت، رهبران مذهبی، توده‌های مردم، انجمنها و رجال سیاسی و مقامات رژیم حاکم هر یک به طیفی از معتقدان ایدئولوژیک و سیاسی گرایش یا وابستگی داشته‌اند که شناخت و تبیین واقع‌بینانه و مستند آنها، تصویر واضح‌تری از این معرکه آراء و عقاید پدید خواهد آورد.
بحث و بررسی علمی و کارشناسی این موضوعات از منظر فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، تاریخ تحولات اندیشه سیاسی و جریان‌شناسی معرفتی و ایدئولوژیک در تاریخ نهضت مشروطیت، حدود و دامنه علمی این همایش را ترسیم می‌سازد.

ضرورت برگزاری همایش
1. برگزاری همایشهای علمی در خارج و داخل کشور که عمدتاً با غلبه نظریات سکولار و از منظر نفی یا نادیده گرفتن هویت و مبانی دینی مشروطیت صورت می‌پذیرد، لزوم چالشهای متناسب و قوی علمی را گوشزد می‌کند. این‌گونه همایشها در سالهای گذشته به تناوب برگزار شده و در یکی دو سال اخیر و سال جاری به بهانه یکصدمین سالگرد مشروطیت از تنوع و تکثر بیشتری برخوردار گشته‌اند. مقالات و کتب منتشره و یا در دست انتشار که بر مبنای مباحث این پژوهشها تدوین شده‌اند، جامعه علمی کشور و پژوهشگران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و فضای مطالعات آکادمیک را همچنان در سیطره قرائت سکولار از مشروطیت نگاه می‌‌دارند. همچنین در سایر همایشهایی که در ایران برگزار خواهند شد، تمرکز و محوریت موضوع عمدتاً بر رویدادها و ابعاد تاریخی است و مباحث عقیدتی به صورت مبسوط و تخصصی کمتر ارائه می‌شوند.
2. انتشار دیدگاهها، داوریها و تحلیلهای یک‌‌جانبه و یک‌سویه که در نظر بسیاری از صاحبنظران اساساً مخدوش و کم‌اعتبار محسوب می‌شوند، در قالب کتب و مقالات متعدد در داخل کشور، سئوالات فراوانی را ایجاد کرده است که بسیاری از آنها با اتقان و قدرت اقناع کافی نقد و تحلیل نشده‌اند. کما اینکه تفاسیر و تبیین‌های سکولار مشروطیت از سالهای دور مورد حمایت گسترده رسمی و محفلی قرار داشته است و پس از پیروزی انقلاب نیز توسط جریانهای لائیک یا تجدیدنظر طلب دامن زده شده و تقویت گشته است.
3. پیوند بسیاری از مباحث معرفت‌شناسانه، ایدئولوژیک و سیاسی نهضت مشروطیت با اندیشه‌ها و آرمانهای انقلاب اسلامی ایران، موجب گردیده تا این موضوع همچنان زنده و معاصر در متن چالشهای جمهوری اسلامی ایران در ارتباط تاریخی با وقایع نهضت مشروطیت، نیز در معرض بحث و بررسی قرار گرفته‌اند که تبیین تصحیح این مباحث، موردنیاز جامعه علمی کشور است.
4. همچنین نیاز نسل جوان و نخبگان معتقد به انقلاب اسلامی، به شناخت علمی و متقن ابعاد گوناگون اندیشه سیاسی مشروطیت و درک مستند رقابتها، چالشها و همکاری جریانهای متنوع و گوناگون فکری موجود در بین نخبگان، و رهبران اصلی آن و آگاهی بر چگونگی تغییرات و تحولات فکری سالهای نهضت؛ خود مستقلاً یک دلیل مهم برای اثبات اهمیت و ضرورت پرداختن به این موضوع است.
برگزارکننده این همایش مجمع هماهنگی مراکز اسنادی و تاریخ پژوهی بود. اعضاء این مجمع عبارتند از:
ـ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
ـ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
ـ مرکز اسناد انقلاب اسلامی
ـ مرکز بررسی اسناد تاریخی
ـ مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
ـ دفتر مطالعات و تدوین تاریخ معاصر ایران
ـ بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران
ـ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری
ـ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کتاب حاضر پس از متن سخنرانی خیرمقدم و متن سخنرانی افتتاحیه ریاست محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام آیت‌‌الله علی‌‌اکبر هاشمی رفسنجانی، متن مقالاتی را که خلاصه‌ای از آن در روز برگزاری این همایش ارایه شد، در خود جای داده است. در این بخش متن کامل مقالات آقایان دکتر محمد رجبی، دکتر علی‌‌اکبر ولایتی و دکتر غلامحسین زرگرنژاد به دبیرخانه ارسال نشد و به ناگزیر متن سخنرانی ایشان عیناً درج شده است. در ادامه نیز سایر مقالات رسیده به دبیرخانه که در روز همایش فرصت ارایه آنها به دست نیامد، تقدیم گردیده است. پایان‌بخش کتاب نیز سخنرانی اختتامیه حجت‌الاسلام والمسلمین احمد خزائی ریاست محترم ستاد همایش و رئیس مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی آمده است.
گفتنی است متن مقالات و سخنرانیها به ترتیب ارایه در روز همایش درج شده است.
ضمن سپاس از دست‌اندرکاران برگزاری این همایش؛ از محققین و پژوهشگرانی که به دعوت دبیرخانه همایش برای ارسال مقاله پاسخ مثبت دادند، سپاسگزاریم.
امید است این اثر مورد مداقه اهل فن قرار گرفته و نکات بدیعی فراروی مورخان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قرار دهد.