اصفهان در رمضان 1357

نگاهی به ریشه‌های شکل‌گیری اولین حکومت نظامی
اولین مقررات حکومت نظامی در سال 1357 که سال اوج گیری انقلاب بود، در شهر اصفهان و در ماه مبارک رمضان به اجرا گذارده شد. بهانه‌ای که سبب برقراری حکومت نظامی در اصفهان شد، حوادثی بود که پیرو شکسته شدن تحصن 11 روزه مردم اصفهان در منزل آیت‌الله سیدحسین خادمی به وقوع پیوست. منزل مشارالیه از روز نهم مرداد 1357 متعاقب بازداشت حجت‌الاسلام سیدجلال طاهری روحانی مبارز و امام جماعت این شهر شاهد تجمع اعتراض آمیز و تحصن مردم بود. مردم ضمن محکوم کردن جنایات مأموران شاه خواستار آزادی بی قید و شرط حجت‌الاسلام طاهری شده بودند. آن بازداشت و این تحصن زمینه تعطیل حوزه‌های درس و نمازهای جماعت مساجد اصفهان را فراهم ساخت. در پی این تحولات بازار اصفهان نیز تعطیل شد و بازاریان و اصناف نیز به جمع تحصن‌کنندگان پیوستند و درگیری میان مردم و مأموران در نقاط مختلف اصفهان به تدریج شدت گرفت.
روز دهم مرداد یعنی فردای بازداشت حجت‌الاسلام طاهری و پس از شروع درگیریها جلسه مهمی میان فرماندهان نظامی، انتظامی و امنیتی اصفهان برگزار شد. شرکت‌کنندگان جلسه عبارت بودند از: سرلشکر رضا ناجی فرمانده مرکز توپخانه و پادگان اصفهان، سرتیپ مصطفایی رئیس شهربانی استان اصفهان، سرتیپ تقوی رئیس ساواک استان اصفهان، سرهنگ آزاده جانشین فرمانده ناحیه ژاندارمری اصفهان و همچنین غنی‌زاده شهردار و شهابی جانشین استاندار اصفهان.
در این جلسه راههای رویارویی با مردم در روزهای آینده بررسی شد. از جمله ضرورت استفاده از ماشینهای آب‌پاش، استفاده از هلیکوپتر‌های هوانیروز و استفاده از توپخانه، مورد بررسی قرار گرفت.
در روز 11 مرداد سرتیپ مصطفایی رئیس شهربانی در نامه‌ای محرمانه برای سرلشکر ناجی از وی درخواست کرد بخشی از نیروی پرسنلی ارتش به عنوان قوای کمکی در اختیار شهربانی اصفهان قرار گیرد تا بتوانند با اغتشاشهای احتمالی در جامعه به مقابله برخیزند. در آن زمان علاوه بر موضوع بازداشت حجت‌الاسلام طاهری و تحصن در منزل آیت‌الله خادمی، موضوع برگزاری مجالس متعدد سوگواری برای مرحوم شیخ احمد کافی* و مرحوم آیت‌الله ملاعلی معصومی** که چند روز پیش از آن رحلت کرده بودند، خود بر التهاب جامعه و بسیج مردم ا فزوده بود.
تظاهرات خیابانی پراکنده، حمله به مشروب‌فروشی‌ها، ساختمان حزب رستاخیز و شعب بانک صادرات که توسط هژبر یزدانی بهائی معروف خریداری شده بود، و دیگر اماکن وابسته به رژیم شاه به طور روزمره ادامه داشت. در این میان ساواک اصفهان همه روزه از طریق تماس با بعضی نزدیکان آیت‌الله خادمی تلاشهایی را برای پایان بخشیدن به تحصن در منزل ایشان به عمل می‌آورد.
روز 12 مرداد، سرتیپ تقوی رئیس ساواک اصفهان در نامه‌ای که نسخه‌هایی از آن را برای سرلشکر ناجی فرمانده پادگان اصفهان، سرتیپ مصطفایی رئیس شهربانی اصفهان، سرتیپ بنی‌فضل فرمانده ژاندارمری اصفهان ارسال داشت تصریح کرد که همه روزه از نقاط مختلف شهر و حتی از شهرکهای اطراف اصفهان، افرادی برای پیوستن به متحصنین در منزل آیت‌الله خادمی به این منطقه در حرکت هستند و آیت‌الله نیز بر همبستگی و اقدامات دستجمعی و ادامه تعطیل مساجد، مغازه‌ها و بازار تأکید کرده‌اند. در این نامه از گیرندگان درخواست اعزام نفرات تقویتی برای کمک به قوای شهربانی شده بود.
در این میان درگیریهای روزمره میان قوای امنیتی با مردم همه روزه ادامه داشت و همه روزه با شهادت چند نفر از مردم همراه بود. شهادت هر کس نیز خود عاملی بر تشدید اعتراضات خیابانی مردم می‌شد. اما منابع نظامی و انتظامی همواره در گزارش‌های منتشره خویش تلاش می‌کردند، تحصن و حرکت اعتراض آمیز مردم را عامل حوادث خشونت‌بار معرفی کنند. علاوه بر این ساواک تلاش می‌کرد به کمک بعضی افراد موجه، چنین القا کند که امام خمینی در نجف، اوضاع اصفهان را زیرنظر دارند و معتقدند که تحصن در منزل آیت‌الله خادمی باید خاتمه یابد.
در روز 14 مرداد، سرتیپ تقوی رئیس ساواک اصفهان در گزارشی، با فضاسازی برای شدت عمل در برابر تجمع‌کنندگان در منزل آیت‌الله خادمی، مدعی شد «نمایندگان طبقات مختلف با تلگرافهای متعدد به شاهنشاه خواستار تعقیب همه ماجراجویان و کسانی که به نام اسلام این اعمال شنیع را انجام می‌دهند شده‌اند».
روز 15 مرداد مصادف با آغاز ماه مبارک رمضان بود. امام خمینی به این مناسبت پیامی انتشار دادند و در آن با اشاره به قیام مردم اصفهان فرمودند «امروز ملت شجاع و به پا خاسته ایران شاهد موج عظیم ضدشاهی که بر اثر یکی دیگر از اعتصابات بزرگ اصفهان در پشتیبانی از روحانیت و در اعتراض به اعمال غیرقانونی و انسانی رژیم است می‌باشد... باید از هر فرصت استفاده نمود و اجتماعات را هر چه بیشتر عظیم و فشرده کرد و هرچه بیشتر خیانتها و جنایات شاه را برملا نمود.»
فردای این روز گزارشی از ساواک منتشر شد که در آن با اشاره به توزیع اعلامیه‌هایی مقابل منزل آیت‌الله خادمی به موضوع همبستگی نیروهای مسلح با مردم اشاره شده بود.
روز 19 مرداد و در آستانه برقراری حکومت نظامی، سرتیپ تقوی رئیس سازمان اطلاعات و امنیت اصفهان در اطلاعیه‌ای محرمانه که نسخه‌ای از آن برای سرلشکر ناجی فرمانده توپخانه و پادگان اصفهان ارسال شد با اشاره به حمله به سینماها، بانکها و ساختمانهای دولتی، خواستار بسیج گشتهای مسلح شبانه در شهر شد. وی در این اطلاعیه بدون اشاره به حکومت نظامی ساعات مورد نیاز برای چنین گشتهایی را 8 شب تا 7 صبح روز بعد، اعلام کرد.
امروز سرانجام تحصن در منزل آیت‌الله خادمی خاتمه یافت ولی مردم به محض خروج از منزل و کوچه‌های اطراف، با آرایش جنگی نیروهای نظامی و انتظامی که از قبل بیت مشارالیه و کوچه‌ها و خیابانهای اطراف را به محاصره درآورده بودند روبرو شدند. این آرایش به سرعت به درگیری انجامید و متحصنین از هر طرف خود را در حلقه نظامیان دیدند. از تعداد شهدا و مجروحین این درگیری گزارش دقیقی در دست نیست ولی از قول ناظران گفته شد بیمارستانهای اصفهان برای نجات مصدومین از مردم درخواست خون کرده بودند. سرتیپ مصطفایی رئیس شهربانی در اطلاعیه‌ای که نسخه‌هایی از آن برای مقامات لشکری و کشوری اصفهان ارسال شد، به حمله گسترده مردم به سینماها، بانکها، ادارات، مغازه‌ها و سایر اماکن عمومی و دولتی اشاره کرد. وی تعداد تلفات مردمی را 2 کشته و یونایتدپرس تعداد آنها را 5 نفر و مردم تعداد تلفات را بسیار بیشتر از این ارقام اعلام کردند. به نظر می‌رسید رویارویی نظامیان با متحصنین اقدامی عمدی برای بهره‌برداریهای بعدی بوده است.
در هر حال تخلیه خانه آیت‌الله خادمی چه به قول منابع مردمی به درخواست سران تحصن صورت گرفته باشد و چه به قول اسناد ساواک، با تهدید و ارعاب حکومت صورت گرفته باشد خروش مردم را به خاطر شهدایی که داده بودند خاموش نکرد. در این روز مردم با قوطی‌های حاوی بنزین به مرکز شهر حمله کردند و نفربرهای پلیس و تعدادی از بانکها و سینماها را به آتش کشیدند. با این حادثه که بعد از ظهر روز 19 مرداد و صبح روز 20 مرداد به وقوع پیوست رژیم به نتیجه‌گیری ایده‌آل خود برای برقرار کردن اولین حکومت نظامی در کشور دست یافت.
در ساعت 14:30 روز 20 مرداد شورای تأمین استان اصفهان با شرکت مقامات لشکری و کشوری این استان تشکیل شد و تصمیم به برقراری حکومت نظامی در آن اتخاذ گردید. ابتدا قرار بود ساعت شروع حکومت نظامی در ساعت 15 هر روز باشد اما به خاطر ماه مبارک رمضان و اینکه مردم روزه‌دار مجبور به تهیه مایحتاج افطار هستند، بنا شد این زمان به ساعت 20 تغییر یابد. رضا ناجی فرمانده پادگان اصفهان در پایان این جلسه تأکید کرد برقراری حکومت نظامی باید به تأیید شاهنشاه نیز برسد. اما در همان روز نه تنها موافقت شاه جلب شد بلکه ناجی در حکمی از سوی شاه به عنوان فرماندار نظامی اصفهان و حومه تعیین شد.
بعد از ظهر روز 20 مرداد، خبر برقراری حکومت نظامی در اصفهان از رادیو پخش شد. در اعلامیه دولت آمده بود:
«به اطلاع عموم می‌رساند، شب گذشته عده‌ای خرابکار که هیچ هدفی جز نابودی و ویرانی ندارند، در شهر اصفهان دست به تظاهرات زدند و شروع به آتش زدن اموال عمومی و مردم کردند، از جمله قسمتی از هتل شاه‌عباس و یک پمپ بنزین و چند مؤسسه خصوصی را به آتش کشیدند و درختها را بریدند و شیشه‌ها را شکستند، به صورتی که بیم آن می‌رفت تمام شهر را به آشوب و آتش بکشند. به دنبال این حوادث امروز دولت از نظر وظیفه‌ای که به عهده دارد، به درخواست مقامات محلی، حکومت نظامی در اصفهان اعلام کرد که از خرابکاری و اتلاف اموال مردم و کشت و کشتار جلوگیری شود. جای تأسف است در حالی که کشور ما با گامهای استوار به سوی گسترش آزادیها پیش می‌رود، مشتی خرابکار فریب خورده که اعمالشان همه مخالف اصول و تعالیم عالیه اسلامی و تنها به سود مقاصد عناصر ضدملی است، با وحشی‌گری‌هایی موجب بر هم زدن نظام اجتماعی و خسارت مالی و جانی می‌شوند. البته این‌گونه اعمال وحشیانه ضدملی و غیرانسانی که در دین مبین اسلام نیز محکوم شده است، کوچکترین خللی در تصمیم دولت در افزایش آزادیهای فردی و گسترش فضای سیاسی کشور وارد نخواهد کرد و به منظور حفظ همین آزادی و امنیت زندگی هموطنان عزیز است که دولت وظیفة خود می‌داند با کمال قدرت جلو این آشوبگریها را بگیرد. دولت همه اقدامات لازم را برای دستگیری و مجازات قانونی خرابکاران و آشوبگران خواهد کرد و به مشتی فریب خورده بی‌خبر از اصول انسانی و ملاحظات ملی و دینی اجازه نخواهد داد سلامت کشور را دستخوش وحشیگریهای خود کنند.»
بدین ترتیب سرلشکر ناجی اولین اعلامیه حکومت نظامی اصفهان را در ساعت 15:40 از رادیو و در ساعت 16:20 از تلویزیون این شهر قرائت کرد. در همین روز (20/5/57) اعلامیه شماره یک و دو فرمانداری نظامی اصفهان و حومه با امضای سرلشکر ناجی منتشر شد. در اعلامیه شماره یک آمده بود:
«به منظور حفظ نظم و آرامش عمومی و جلوگیری از عملیات اخلالگران، مقررات حکومت نظامی در شهر اصفهان و حومه برقرار و از همشهریان محترم خواهشمند است با توجه به نکات مشروحه، نهایت همکاری را به منظور اعادة نظم با نیروهای انتظامی به عمل آورند.
1ـ از ساعت 8 بعد از ظهر روز جاری (جمعه 20 مرداد) تا ساعت 6 بامداد روز بعد، هرگونه رفت و آمد در شهر مطلقاً ممنوع و با خاطیان برابر مقررات فرمانداری نظامی رفتار خواهد شد.
2ـ تشکیل هرگونه اجتماعی به هر شکل و به هر عنوان بیش از سه نفر مطلقاً ممنوع است.
3ـ هرگونه حمل اسلحه، جنگ‌افزار سرد و گرم به هر ترتیب و به هر شکلی اکیداً قدغن است.
4ـ هر نوع اقدام تحریک آمیز به هر صورت و هر شکل مطلقاً ممنوع است.
5ـ مسئولان تأمین مایحتاج عمومی از قبیل نانواییها، قصابیها، خواربارفروشیها، داروخانه‌‌ها و نظایر آن به هیچ‌عنوان حق تعطیل محل کسب خود را ندارند و اهالی محترم اصفهان باید تا ساعت تعیین شده، مایحتاج خود را تهیه کنند. از اهالی محترم و با ایمان شهر اصفهان و حومه انتظار داریم در برقراری نظم و امنیت در شهر اصفهان و حومه با نیروهای نظامی همکاریهای لازم را به عمل آورند و آگاه باشند که اعادة نظم و امنیت عمومی به خیر و صلاح و مصلحت اهالی محترم است.»
در اعلامیه شماره 2 نیز فرماندار نظامی نکاتی را خطاب به مردم متذکر شده بود:
«برابر استدعای شورای تأمین استان، ذات مبارک شاهانه اجازه‌ای مرحمت فرمودند که برای حفظ جان و مال و ناموس مردم اصفهان حکومت نظامی در اصفهان برقرار شود. لذا از همشهریان محترم خواهشمند است با توجه به نکات مشروحة زیر نهایت همکاری را به منظور اعادة نظم با نیروهای نظامی به عمل آورند.
«....
7ـ مسافرانی که قصد خروج از اصفهان را دارند، باید قبل از ساعت 8 بعد از ظهر در شرکتهای مسافربری و فرودگاه مستقر شده باشند.
8ـ شرکتهای مسافربری باید ترتیبی بدهند که سرویسهای آنها قبل از ساعت 8 بعد از ظهر، دروازه‌های شهر را ترک کرده باشند.
9ـ خودروهایی که به شهر اصفهان وارد می‌شوند، باید ترتیب حرکت خود را طوری بدهند که بعد از ساعت 7 صبح وارد شهر بشوند.
10ـ مشایعت‌کننده و بدرقه‌کننده نباید همراه مسافران باشد.
11ـ تعدادی تاکسی برای رفع نیاز ضروری اهالی محترم در کلانتریها آماده است. در صورت نیاز با کلانتریهای محل تماس بگیرید.
12ـ از اهالی محترم تقاضا می‌شود به منظور همکاری با فرمانداری نظامی در اعادة نظم، به محض مشاهدة هرگونه اجتماع یا تظاهراتی مراتب را به نزدیکترین پاسگاه یا کلانتری اطلاع دهند.»
اعلام حکومت نظامی در اصفهان امروز در صدر اخبار رسانه‌های گروهی خارجی قرار داشت. خبرگزاری فرانسه در گزارشی نوشت:
«به دنبال وخامت اوضاع، پلیس به تظاهرکنندگان حمله کرد و شورش گسترش یافت و زد و خوردها تا ساعت 2 بامداد روز جمعه ادامه داشت و عده‌ای از نوجوانان توسط سربازان به قتل رسیدند. جمعه صبح سرکوب پلیس شدت یافت و زره‌پوشهای ارتش در نقاط حساس شهر مستقر شدند و بی‌مهابا هرگونه اجتماع مردم را به مسلسل بستند. طبق اظهار مخالفان تمام رهبران مذهبی اصفهان دستگیر شده و به مقصد نامعلومی اعزام شده‌اند.»
در گزارش آسوشیتدپرس هم آمده بود:
«امروز بعد از ظهر و امشب که دولت مقررات حکومت نظامی وضع کرد و در آن عبور و مرور به ده ساعت محدود شد، شش هزار آمریکایی مستقر در اصفهان ساعات آرامی را گذرانیدند. این حکومت نظامی به منظور حفظ جان و مال مردم صورت گرفته است. شورشها در مرکز شهر اصفهان و در پنج کیلومتری شهر کوچک و نوبنیاد «خانه» که شش هزار تن از آمریکاییها با خانواده‌های خود در آنجا اقامت دارند صورت گرفت. این آمریکاییها که اکثراً کارشناس و مربی هلیکوپتر هستند و از ویتنام به ایران آمده‌اند، هیچ‌یک آسیبی ندیده‌اند، لیکن آنها نیز باید مانند مردم اصفهان مقررات منع رفت و آمد را رعایت کنند. در میان دیگر اتباع خارجی که در شهر صنعتی اصفهان اقامت دارند، بیش از سیصد نفر روس با خانواده‌هایشان هستند که در طرح توسعه کارخانه دو میلیون تنی ذوب آهن ایران کار می‌کنند. طبق یک نظر سنتی، اصفهان همواره مرکز شورشهای کارگران دست‌چپی بوده است.
یونایتدپرس در گزارشی از برقراری اولین حکومت نظامی در کشور نوشت: «ارتش ایران بعد از ظهر روز جمعه کنترل شهر اصفهان پایتخت قدیمی ایران را به دست گرفت و از ساعت 17 هر روز به وقت گرینویچ تا طلوع آفتاب روز بعد را حکومت نظامی اعلام کرد. ارتشبد رضا ناجی فرمانده نظامی منطقه پس از 18 ساعت اغتشاش که به کشته شدن چند نفر و زخمی شدن عده بیشتری منجر شد، کنترل این شهر را به دست گرفت. کنسولگری آمریکا در اصفهان به حدود 12 هزار آمریکایی ساکن شهر توصیه کرد تا اطلاع ثانوی از خانه‌های خود خارج نشوند. انتظار می‌رود نمایندگی‌های سیاسی اغلب کشورهای اروپایی چنین اطلاعیه‌هایی صادر کنند. بدین ترتیب تانکها، زره‌پوش‌ها و کامیونهای نفربر حامل نیروهای مسلح وارد خیابانها شدند.»
در اولین روز حکومت نظامی، اصناف و بازاریان اصفهان در اعلامیه‌ای تصریح کردند «برخلاف ادعای گویندگان تبلیغاتی رژیم این مزدوران شاه بودند که ماشین‌های این ملت محروم را شکستند، موتورها و دوچرخه‌های آنان را دزدیدند و به سرقت بردند. هدف این بود که با برقراری حکومت نظامی آزمایشی در اصفهان، زمینه اجرای آن را در دیگر شهرهای کشور نیز به وجود ‌آورند.» مقامات آمریکایی نیز اعلام کردند «تحمیل سریع حکومت نظامی در مرکر صنعتی و توریستی ایران نشانگر وخامت اوضاع و تمایل دولت به رویارویی با افراطیون به مدد نیروی نظامی است.»
در نخستین روز اجرای حکومت نظامی در اصفهان، ارتشبد ازهاری رئیس ستاد مشترک ارتش در نامه‌ای به فرماندهی مرکز توپخانه دستور اعزام 20 دستگاه نفربر زرهی به اصفهان را صادر کرد.
دو روز پس از اعلام حکومت نظامی در اصفهان، سرلشکر ناجی در نجف‌آباد و همایونشهر و شهرضا از توابع اصفهان نیز حکومت نظامی اعلام کرد.
در دومین روز حکومت نظامی دانشجویان دانشگاه اصفهان با انتشار اعلامیه‌ای حوادث اخیر این شهر را که منجر به اعلام حکومت نظامی از طرف رژیم شد، تشریح کردند. دانشجویان در بخشی از اعلامیه خود نوشتند:
1ـ روز 5 شنبه (روز دهم تحصن در منزل آیت‌الله خادمی) هم طبق عادت قبلی که هر روز عده‌ای از سخنوران سخنرانی می‌کردند، مراسم ادامه پیدا کرد تا اینکه در شب دهم تحصن، پس از سخنرانی، در حدود ساعت 11 عده کثیری از مردم در حالی که قصد ترک منزل آیت‌الله را داشتند مورد هجوم وحشیانة مزدوران رژیم قرار گرفتند و آنها بر روی مردم بی‌گناه و بی‌سلاح آتش گشودند و دهها نفر را در خونهای پاکشان غسل دادند [...] سپس قصد کردند که به منزل آیت‌الله وارد شوند، ولی قبلاً برادران مسلمان بر روی پشت بامها سنگر گرفته بودند، بنابراین مانع ورود مزدوران رژیم به منزل شدند و در نتیجه، تیراندازی و پرتاب گاز اشک‌آور از ساعت 11 شب تا ساعت 4:30 صبح ادامه داشت.
مردم اصفهان صبح جمعه به دنبال آگاهی از کشتار بی‌رحمانة مزدوران رژیم، در اطراف منزل آیت‌الله گرد آمدند و تظاهرات ضدشاهی آغاز گردید. تظاهرات ابتدا با ایجاد راه‌بندان‌هایی در خیابانهای اطراف منزل آیت‌الله از قبیل فروغی و چهار باغ پایین شروع شد و به تدریج در سراسر شهر گسترش پیدا کرد. [...] تعداد زیادی از بانکها به آتش کشیده شده بودند. تظاهرات که با زد و خورد با مزدوران شاه همراه بود، در ظهر به اوج خود رسید. مأموران مسلح از ترس جرأت آمدن به طرف مردم را نداشتند. [...] تعداد شهدا به 20 نفر می‌رسید.
رژیم که مأموران و تکاوران را به خیابانها فراخوانده بود، تانکها را بر سر چهارراهها و خیابانهای مهم شهر مستقر گردانید و در حدود ساعت 6 بعد از ظهر حکومت نظامی در اصفهان اعلام شد. قابل توجه اینکه اگر رژیم چند ساعتی دیگر تأمل کرده بود، بیم آن می‌رفت که حتی یک نفر مستشار آمریکایی هم دیگر در اصفهان پیدا نشود و کلیه مأموران خلع سلاح گردند.
حکومت نظامی اصفهان از چند جهت قابل بررسی است:
1ـ در امان بودن مستشاران خارجی
2ـ تصفیه کردن اصفهان از نیروهای مبارز روحانی، چنانکه در طی چند روز گذشته عدة زیادی از برادران روحانی مبارز و سخنوران مسئول دستگیر شده و عدة زیادی از برادران دیگر را به سیاهچالهای رژیم انداخته‌اند.
3ـ انداختن رعب و وحشت در دل مردان و زنان و به نمایش گذاشتن قدرت پوشالی خود.
4ـ ترس از وارد شدن ضررهای بسیار هنگفت به منافع رژیم.
5ـ فرونشاندن خشم و غضب انقلابی مردم شریف و بزرگ اصفهان.
با این حال رژیم باید بداند که جواب خون برادرانی را که در اصفهان و مقارن آن در شیراز و چند روز قبل از آن در مشهد و همدان و کشکوییه ریخته شده است و تمام آن به خاطر اسلام [...] است، پس خواهیم گرفت و تا آخرین قطره خون خود به مبارزه ادامه خواهیم داد.»
امروز همچنین اصناف اصفهان نیز اطلاعیه‌ای منتشر کردند. در قسمتی از این اطلاعیه با اشاره به اعلام حکومت نظامی آمده بود:
«تظاهرات تا عصر جمعه همچنان ادامه داشت. تعداد تلفات مردم آنچنان که شایع است، بین 100 تا 200 نفر است و بازار از صبح امروز شنبه 21 مرداد به خاطر انزجار از قتل عام مردم و پشتیبانی از مردم و روحانیت اعتصاب کرده است. [...] واقعة تحصن مسلمانان اصفهان در سطح جهانی مطرح گردید و جهان فهمید که ایران از شاه متنفر و منزجر است و همبستگی عمیق و شگرفی با روحانیت انقلابی به زعامت امام خمینی دارد. رژیم در حال آزمایش است که ببیند آیا می‌تواند از طریق حکومت نظامی دو مرتبه زمام امور را در دست بگیرد، و این آزمایش را در اصفهان آغاز کرد، که در صورت پیروزی آن را در شهرهای دیگر هم پیاده کند.»
مطبوعات فرانسه امروز به حکومت نظامی اصفهان بازتاب گسترده‌تری دادند.
«لیبراسیون» در مطلبی پیرامون درگیریهای اصفهان نوشت:
«در اصفهان طی کشتار روز جمعه لااقل 150 نفر کشته شدند. هیچ‌کس نمی‌تواند ابراز آزادی کند و هرگونه تظاهرات حتی برای تشییع جنازه که در آن بیش از سه نفر شرکت داشته باشند، ممنوع است. خانواده‌ها برای دریافت اجساد بستگانشان بایستی پول بدهند، 7500 ریال در برابر هر گلوله که در بدن مقتول بیابند. در اصفهان هنوز آثار کشتار روز جمعه دیده و احساس می‌شود. اصفهان عزادار است و این عزا را در سکوت برگزار می‌کند. شب در اصفهان به اندازة کافی موحش است. بلندگوهای خودروهای نظامی اخطارهای رسمی را با صدای بلند زوزه می‌کشند. صدای سوت و گاهی اوقات صدای شلیک تیر سکوت شب را در هم می‌شکند. مطبوعات ایران جملگی در توصیف جنبش روزهای اخیر از کلمات ولگردها، مارکسیستهای اسلامی مخالف ترقی، تکنیک و اصلاحات ارضی نام می‌برند. اما این جنبش اصالتاً مذهبی است.»
آنتونی پارسونز (سفیر انگلیس در ایران) در خاطرات خود با اشاره به آغاز حکومت نظامی در اصفهان به عنوان روشی موقت، نوشته است:
«در اصفهان حکومت نظامی اعلام شد و شاه بدین ترتیب روشهای موقتی و مسکن را آغاز کرد. او اعلام داشت که سخنرانیها و مطبوعات کاملاً آزاد است و انتخابات جدید در سال 1358 برگزار خواهد شد، اما هیچ‌کس به این حرفها وقعی نگذاشت.»
«لوپوئن» هم در این باره نوشت:
«بزرگ‌ترین شهرهای امپراتوری یکی پس از دیگری منفجر می‌شوند. در اصفهان توپها و تانکها در برابر مغازه‌ها و مساجد قرار گرفته‌اند و سربازان آماده شلیک هستند. اصفهان، شهر گلهای سرخ، پس از دو روز شورش خونین و حکومت نظامی در اضطراب و گرمای خورشید، و مجروح از حرکت تانکها، دوباره در سکوت فرو می‌رود. جهانگردان این شهر را رها کرده‌اند، مساجد کهنسال با عبور هلیکوپترها به لرزه درمی‌آیند و در خیابانها مغازه‌ها بسته است.»
در نشریه «اومانیته» نیز آمده بود:
«دولت قانون حکومت نظامی را به سه شهر کوچک نزدیک اصفهان (نجف‌آباد، شهرضا و همایونشهر) نیز گسترش داد. هر نوع اجتماع بیش از 3 نفر حتی در داخل مساجد ممنوع است. این مسئله در بحبوحة ماه رمضان یک نوع تحریک احساسات مردم از طرف مقامات دولتی تلقی می‌شود. کسبه بازار نیز حق ندارند به علامت عزاداری اعتصاب کنند. کسانی که از باز کردن مغازه‌‌های خود امتناع کنند به دادگاههای نظامی اعزام خواهند شد.»
گرچه حکومت نظامی در اصفهان، آزمایشی برای بررسی امکان برقراری مقررات مشابه در سایر شهرها بود و اگرچه کمتر از یک ماه بعد، این مقررات در تهران و حومه و سپس یکی پس از دیگری در سایر شهرها نیز به اجرا گذارده شد ولی این راه‌حل، هرگز بازدارنده نبودند. زیرا به قول «پارسونز» روشی موقتی بوده و هیچ‌کس به تبلیغات رژیم «وقعی نمی‌گذاشت» و به قول لوپوئن «بزرگ‌ترین شهرهای امپراتوری یکی پس از دیگری منفجر می‌شدند.»
بدین ترتیب امواج انقلاب اسلامی در شهرها تداوم یافت. سرلشکر ناجی نیز وقتی اولین بیانیه حکومت نظامی اصفهان را در رادیو تلویزیون این شهر قرائت می‌کرد، هرگز تصور نمی‌کرد 5 ماه دیگر شاه، گریان و سردرگم مجبور به فرار از کشور شود و یک ماه بعد از آن رژیم فروبپاشد و کمی بعد جنایتکاران اصلی رژیم از جمله خود وی را به سزای عمل خویش برساند.

پی‌نویس‌ها:
* شیخ احمد ضیافتی کافی روز 30/4/57 در جریان یک سانحه رانندگی در جاده قوچان، مشهد جان به جان آفرین تسلیم کرد. در آن زمان برخی معتقد بودند این سانحه توسط رژیم شاه برنامه‌ریزی شده بود.
** آیت‌الله ملاعلی معصومی همدانی روز 3/5/57 پس از چند روز معالجه بی‌حاصل در مورد بیماری گوارشی خود در لندن درگذشت و پیکرش به همدان منتقل شد.

منبع:
1ـ انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، کتاب هشتم و نهم.
2ـ روزشمار انقلاب اسلامی، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، کتاب چهارم.