شرحی بر شیوه معماری و تزیینات نمای ساختمان شهربانی

 مرمت بناهای تاریخی با نگرش های علمی در ایران قدمت زیادی نداشته و افزون بر چند دهه نیست. در این دوره تلاش های زیادی شده که نتایج مطلوبی در مورد حفاظت و نجات بخشی برخی از بناها از خود بر جای گذاشته است. در سال های اخیر این حرکت سرعت بیشتری یافته و موازی با آن سعی شده که دیدگاه های علمی در امر مرمت مورد توجه قرار گیرد. حرکت به سوی تحلیل های علمی در مطالعات آسیب شناسی و فرآیندهای فرسایش بناهای تاریخی پای علوم دیگر همچون فیزیک، شیمی، زمین شناسی، بیوشیمی و بسیاری از زمینه های دیگر علوم را به حوزه دانش مرمت باز کرد که امروزه با عنوان علوم میان رشته ای در مرمت بناهای تاریخی به کار گرفته می شوند. بنابراین می توان امیدوار بود که در آینده ای نزدیک شاهد باشیم که در پروژه های مرمت بناهای تاریخی مطالعات آسیب شناسی بر بستر علوم فنی و آزمایشگاهی به پیش رفته و تصمیمات اجرایی در کاربرد مواد و مصالح نیز با اتکا بر این دانش اخذ گردد.
در مرمت ساختمان شهربانی سابق (وزارت امور خارجه) که مرمت آن چند ماهی است آغاز گردیده، تلاش مشاور محترم و حمایت های به عمل آمده از سوی مدیریت و کمیته محترم راهبردی، پروژه را به این سو هدایت کرد که مطالعات آسیب شناسی مبتنی بر روش های علمی قرار گرفته و دخالت ها در مواد و مصالح برای استحکام بخشی، مرمت و بازسازی بنا و به ویژه پوسته بنا بر همین اساس صورت پذیرد.
در دوران صدارت میرزاتقی خان امیرکبیر نخستین زمینه های ورود تجهیزات صنعتی به ایران آغاز گردید و به دنبال آن برخی ماشین آلات همچون دستگاه های نساجی از فرنگ به ایران وارد گردید. اما آغاز عصر صنعت در ایران را باید مقارن با به قدرت رسیدن رضاخان دانست. (کودتای سوم اسفند 1299 و تفویض قدرت مجلس موسسان به رضاخان در سال 1303). رضاخان پس از کسب قدرت، به دنبال ایجاد حکومتی با ساز و کارهای جدید و مطابق با جهان صنعتی اروپا است، از این رو بر آن می شود تا ابزار لازم را برای نظم بوروکراسی جدید که لازمه آن ساختمان های اداری است برپا نماید. تا قبل از این دوران ما ساختمانی را که به لحاظ معماری دارای قابلیت فضاهای اداری تعریف شده در اروپا باشد، در ایران نداریم.
در ساختمان های دیوان سالار سنتی حکومت های پیش از پهلوی، فضاهایی که به عنوان ساختمان اداری مورد بهره برداری قرار می گرفت، طرح و فضای ساختمان، تابع معماری مذهبی، مسکونی، عام المنفعه و کاخ ها بوده اند. بنابراین رضاخان در همان نخستین سال های به قدرت رسیدن، در پی نیازی عاجل، به سرعت اقدام به ساخت و ساز ساختمان های اداری می نماید.
در تهران برای ساخت این فضاها، هسته مرکزی شهر را انتخاب می نماید و تمرکز ساختمان های اداری را در آن به وجود می آورد. در این انتخاب میدان مشق مد نظر قرار می گیرد. میدان مشق در دوران قاجار میدان تمرین قزاق ها بود، این مکان حتی در زمان سردار سپهی رضاخان مورد توجه او قرار داشته به طوری که او در آن دوره، میدان مشق را به عنوان باغ ملی (اولین پارک ایران) تغییر کاربری داده و سردر مخروبه آن را که سردر قزاق خانه نام داشت، تخریب و به جای آن سردر دیگری را ساخت که به سردر باغ ملی مشهور گردید، این سردر، در حال حاضر نیز پابرجاست. اما رضا شاه پس از به قدرت رسیدن، این مکان را به عنوان محلی مناسب برای ساخت ساختمان های اداری انتخاب می نماید.
میدان مشق در اواخر دوره قاجار به باغ ملی تغییر کاربری پیدا کرد در محوطه میدان مشق طی سال های 1306 تا 1318 ساختمان های بسیاری که در واقع اولین ساز و کارهای نظام اداری نوین ایران را تشکیل دادند ساخته شدند. محدوده های پیرامون این میدان نیز در همان زمان و در دوره پهلوی دوم برای احداث ساختمان های اداری مورد استفاده قرار گرفتند. بناهای ساخته شده در این محوطه که در حال حاضر نیز وجود دارند براساس تقدم ساخت عبارتند از:
ساختمان اداره پست 1307، ساختمان شهربانی 1312، ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس، ساختمان شماره 1 وزارت امور خارجه، ساختمان باشگاه افسران، ساختمان موزه ایران باستان و کتابخانه ملی ایران 1312، ساختمان اداره ثبت اسناد 1312. ساختمان های اداری بسیاری که در دوران حکومت پهلوی اول در محدوده میدان مشق ساخته شد موجب گردید که این مجموعه بافتی را تشکیل دهند که امروز، بیان کننده سبکی باشند که ما آن را با نام سبک ملی می شناسیم.
پس از این دوره، با آغاز دوره مدرنیزم، دامنه ساخت و سازها به محدوده ای فراتر از محدوده رضاشاهی کشیده شد و معماران این دوره با تفکر و سبک نمودن بنا از تزیینات پیچیده و حرکت به سوی ساده نمودن نما، دست به ساخت بناهایی با تفکر جدید زدند. ساخت و سازهای پس از این دوره و عمدتا پس از دهه چهل در بی بند و باری لجام گسیخته و عاری از هویت ملی و منطقی و بیشتر به دور از تفکر معمارگونه ساخته شد. این موضوع موجب گردید پس از ساخت و سازهای دوره رضاشاهی، دیگر نتوانیم بافتی مشابه بافت مرکز اداری دوره پهلوی اول را در تهران سراغ گیریم.
یکی از نقاط زیبای بافت مرکز اداری تهران، خیابان ملل متحد در میدان مشق است. خیابان ملل متحد از جبهه غربی ساختمان شهربانی عبور می کند و ارتباط دهنده شمالی جنوبی ساختمان های میدان مشق است. این خیابان از عرضی وسیع برخوردار بوده و تمامی بناهای دو سمت آن، بناهایی دارای ارزش فرهنگی و معماری است. ارزش های مشابه این بافت و خیابان را دیگر در هیچ کدام از قسمت های تهران جدید نمی توان سراغ گرفت. از این رو در نخستین نگاه، یکی از ارزش های ساختمان شهربانی، قرارگیری آن در خیابان ملل متحد است. تزیینات به کار رفته در نمای ساختمان شهربانی از یک طرف و از طرف دیگر عنصر ارتفاع که در قسمت ایوان غربی بالغ بر 20 متر می گردد، تاثیر عمیقی را در بیننده بر جای گذاشته و هدف معمار را که زنده کردن شکوه و عظمت معماری ایران باستان و به ویژه تخت جمشید است به خوبی به انجام می رساند.
نمای ساختمان شهربانی نشان از توان والای استادکاران ایرانی دارد. بخشی از این توانمندی در چگونگی استفاده از مصالح ساختمانی جدید است. سیمان و آهن که به تازگی به کشور وارد شده بود، برای نخستین بار در این ساختمان مورد استفاده قرار داده شد. اما به رغم این تازگی، تکنیک های به کار گرفته شده در استفاده سیمان، از جمله روش های دشوار است که امروزه نیز عمل آوری آن به سادگی انجام نمی پذیرد؛ این تکنیک ها شامل قالب ریزی سیمان، استفاده از روش سیمان تگری و لیسه و غیره است.
بنابراین ساختمان شهربانی به عنوان شاهدی بر حضور اولین نمونه مصالح ساختمانی جدید (سیمان و آهن) در معماری ایرانی است، از این رو قابل توجه است. در ساختمان شهربانی برای نخستین بار تیرآهن برای احداث سقف های مسطح استفاده می شود، هر چند که استفاده از تیرآهن به شکل بسیار غیر اصولی و با شیوه به کارگیری چوب در بنا به کار می رود، اما این بنا به لحاظ شروع به کارگیری تیرآهن در آن نیز اهمیت دارد.
در بنای ساختمانی شهربانی پس از یک توقف چند صد ساله استفاده از سنگ در نما، سنگ مجددا مورد توجه قرار گرفته و بخش مهمی از نمای ساختمان را به خود اختصاص می دهد. سنگ به کار رفته در این ساختمان آخرین نمونه در نوع خود است چرا که بیشتر مراحل استخراج و آماده سازی سنگ ها به وسیله دست انجام پذیرفته و تابع فن آوری سنتی است. پس از این دوره با ورود ماشین آلات استخراج معادن سنگ و هم چنین برش و پرداخت سنگ، این ماده ساختمانی با شیوه های متفاوت با روش های سنتی تهیه و آماده سازی می گردد. یکی از نکات برجسته در این ساختمان استفاده از مصالح ساختمانی گوناگون در نما است. در این ساختمان معمار با تلفیق بسیار استادانه چهار ماده متفاوت، آجر، سنگ، سیمان و کاشی در کنار هم به ترکیبی بسیار موفق دست می یابد. تقسیم بندی های صورت پذیرفته در استفاده از هر کدام از مواد فوق از یک سو و از سوی دیگر استفاده از آجر با ابعادی ویژه در کنار سنگ، به طوری که بنا در ذهن بیننده به بنایی سنگی جلوه نماید از دیگر ارزش های هنری و معماری این بنا است. معمار با به کارگیری این ترفند توانسته است به شکوه و عظمت بنا تا حد بسیار زیاد بیفزاید.
معمار با استفاده از عناصر تزیینی معماری هخامنشی و در کنار آن کاربرد عناصر تزیینی معماری دوران اسلامی (کاشی معرق با نقش هندسی) به خوبی توانسته است تداوم زنده معماری ایران را در ذهن بیننده جلوه گر نماید.
معمار هم چنین در طراحی و ساخت و نمای این ساختمان با تعریف روشنی از طرح نما به خوبی توانسته مشکل شیب تند شمال به جنوب (اختلاف سطح ضلع شمالی بنا با ضلع جنوبی 320 سانتی متر است) خیابان را حل کرده و برای بیننده این شیب تند را غیر ملموس نماید.
معمار در تزیین نمای ساختمان از عناصر تزیینی ساختمان های دوره هخامنشی بهره بسیار گرفته است و به این وسیله توانسته به نوعی خاطره یک اسطوره در معماری یک سرزمین را در اذهان زنده کند.
معمار با نصب نشان فروهر بر پیشانی ایوان غربی و آن هم در ارتفاع بالا، به نوعی تقدس بخشی در ساختمان رسیده است. نمای ساختمان شهربانی با هدف کاربری آن که شهربانی بوده و مسئولیت ایجاد امنیت در شهر را داشته انطباق لازم را دارد، به طوری که شکوه و جلال آن، ابهت لازم را به بنا می دهد و کمک به رسالت بنا می نماید.
این بنا در مدت دو سال ساخته شد، این زمان برای ساخت بنایی به ابعاد تقریبی (1500 متر مربع زیربنا) زمانی بسیار اندک است. البته این سرعت عمل در رابطه با سرعتی که برای آماده سازی امکانات ایجاد ساز و کارهای تشکیل نظام اداری مطابق با الگوهای اروپایی لازم بوده قابل تعریف است. از این رو این بنا در عین حال که نشانی از یک نظام مبتنی بر استبداد را بر خود دارد، نشان می دهد که قدرت حاکم برای دست یابی به امکانات مورد نیاز در شکل گیری نظام اداری جدید ابزارهای مختلفی را به کار گرفته و سرعت در ساخت و ساز از آن جمله است.
سرعت عمل اعمال شده در ساخت این بنا، اشکالات و نواقص بسیاری را در اجرا به دنبال داشته است. این اشکالات در زمان تعمیرات اخیر که پوسته گچی نمای داخلی بنا برداشته شد بیش از پیش و حتی در برخی از قسمت ها تا حد غیر باوری نمایان گردید.
بنای شهربانی سابق در قیاس با سایر ساختمان های هم دوره خود از لحاظ ابعاد و اندازه شاخص بوده و بزرگ ترین بنای اداری زمان خود به حساب می آید. ساختمان دارای تالارهای متعدد است که تنها تالار یال غربی دارای ابعاد 10 متر عرض و 200 متر طول است و این ابعاد در نوع خود بی نظیر است.
براساس آنچه رفت و با تکیه بر تعریف منشور ایکوموس در مشخص نمودن بناهایی که در قابلیت قرار گرفتن در چارچوب حفاظت های ویژه جهت باقی ماندن قرار داده می شوند این بنا در زمره بناهای با ارزش ارزیابی می گردد.
ساختمان شهربانی
ساختمان شماره 9 وزارت امور خارجه که در مقیاسی بزرگ تر از مقیاس ساختمان های دوران خود ساخته شده و از سه جهت با خیابان های مجاور و در نمای داخلی با محوطه حیاط در تماس است، دارای نمایی گسترده است. حجم زیاد سطح نما، کار معمار را در پوشش دهی نما مشکل می کرده، به ویژه این که زمان کار بسیار محدودی را نیز در اختیار داشته است.
با این توصیف معمار با به کارگیری مصالح مختلف و بهره گیری از عناصر تزیینی معماری پیش از اسلام و به ویژه معماری تخت جمشید و کاشی کاری دوران اسلامی، به ترکیبی از نماسازی دست می یابد که در عین زیبایی و وقار کافی، ویژگی های مفهومی دوران خود را نیز در بر دارد.
نماسازی در بنای ساختمان شهربانی سابق (ساختمان شماره 9 وزارت امور خارجه) با استفاده از برخی مصالح ناشناخته برای استادکاران ایرانی انجام گرفته و سیمان به عنوان مصالح ساختمانی جدید مورد استفاده قرار گرفته است.
تجربیات مثبت به کارگیری سیمان در این ساختمان ها،‌ رضاشاه را نسبت به نقش سیمان در معماری آینده آگاه می کند، به طوری که تصمیم به ساخت کار خانه سیمان تهران می گیرد.
عنصر تزیینی دیگر که در نماسازی این ساختمان به کار برده شده سنگ است. سنگ کمک ویژه ای به معمار نموده تا بتواند به مفهوم مدنظر خود در طراحی دست یابد.
آجر نیز بخش مهمی از نمای ساختمان را به خود اختصاص داده است. آجرهای به کار رفته در این نما به دلیل ابعاد غیرمتعارف، وضعیت خاصی به نما می دهند.
کاشی بخش اندکی از نما را به خود اختصاص داده است. استفاده کم از کاشی یکنواختی رنگ سنگ و آجر را تحت تاثیر قرار داده و تنوعی دلپسند را به نما بخشیده است.
براساس سونداژهای حفر شده در نمای داخلی ساختمان مشخص گردید که سازه بنا، با نما هماهنگی لازم را نداشته و معمار در زمان نماسازی تغییر عقیده های زیادی داده است و لازم بوده که این تغییرات بدون آن که برای بیننده عیان گردد لاپوشانی گردد. این موضوع نیز یکی از مشکلات پیش روی طراح نمای ساختمان بوده که توانسته بر آن فائق گردد.
مصالح ساختمانی به کار رفته در نما
سنگ
سنگ به عنوان یک ماده ساختمانی در بنای ساختمان شماره 9 به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده به جا و فکر شده از سنگ موجب گردیده، سنگ سایر مصالح به کار رفته درنما را تحت تاثیر قرار دهد به طوری که برای بیننده در نظر اول ساختمان، سنگی جلوه می نماید و این در حالی است که کمتر از 30 درصد نما سنگی است. سنگ از ازاره های ساختمان شروع و در چهار جبهه،‌تا ارتفاع های مختلف و متناسب با شیب زمین بالا می رود، ارتفاع سنگ و در برجستگی هایی که به صورت ستون جلوه می کند تا آبچگان لبه بام ادامه می یابد.
وجود شیب تند زمین که از سمت شمال به جنوب است، برای معمار در زمان طراحی نما مشکل ساز بوده، اما معمار به طور استادانه ای موضوع را حل نموده است به طوری که شیب برای بیننده محسوس و آزاردهنده نیست. معمار برای فائق آمدن بر این مشکل نقطه صفر نما را در جبهه شمال به وسیله یک ردیف سنگ ابزار خورده مشخص می نماید و با حفظ تراز در این ردیف، سطح زیر این ردیف را با سنگ پوشش داده است. بنابراین هرچه در نما به سمت جنوب حرکت می کنیم ازاره از ارتفاع بیشتری برخوردار می گردد،‌به طوری که در جنوب شرقی قسمت ارتفاع ازاره به حدود سه متر می رسد. اما ارتفاع ستون نماهای سنگی در تمامی سطح نما ثابت مانده و مشکلی را از لحاظ زیبایی شناسی و حفظ یکنواختی برای بیننده فراهم نمی آورد.
ابعاد سنگ انتخابی کمک نموده تا بنا استوارتر و با شکوه تر جلوه نماید. هر چند سنگ، با توجه به دشواری های پیش رو در تهیه و تراش آن کار معمار را مشکل می نموده، اما معمار بسیار جسورانه به سراغ سنگ می رود و آن را به عنوان یک ماده مناسب برای نمای این ساختمان مورد استفاده قرار می دهد.
مطالعات سنگ شناسی بر روی سنگ های ساختمان مذکور نشان داد که سنگ های این بنا نیز به مانند سنگ های سایر بناهای این دوره از معدن بی بی شهربانو استخراج شده است، سنگ بی بی شهربانو از گونه سنگ های آهکی و دولومیتی است. مطالعات آسیب شناسی بر روی سنگ های ساختمان نشان داد که سنگ بی بی شهربانو به لحاظ داشتن لایه های رسی و سیلیسی و تخلخل زیاد و همچنین ناهمگونی های بافتی از درجه کیفیت پایینی برخوردار بوده و استافده از آن در بناهای تهران تنها به دلیل نبود معدن دیگری در نزدیکی های تهران بوده است.
شهربانی درنظر داشته که برای دستیابی به بنایی در حال و هوای بنای تخت جمشید از عناصر تزیینی آن بنا به طور گسترده استفاده نماید. با توجه به ضیق وقت و محدودیت اعتبارات مالی امکان ساخت این تزیینات با سنگ ممکن نبوده، لذا معمار به جای سنگ از ماده تازه شناخته شده سیمان به این منظور استفاده می نماید. در این بنا بیشتر تزیینات نما که به شکل مجسمه و نقش برجسته است. با سیمان کار شده و در نمای شرقی ساختمان یعنی نمای رو به حیاط از سیمان برای روی کار استفاده شده است. شیوه زیرسازی نما در محوطه رو به حیاط نشان می دهد که شاید معمار بدنه را برای نوع دیگری از تزیین آماده کرده بوده، اما به لحاظ شرایط پیش آمده که می بایست ساختمان با سرعت به اتمام می رسیده از اعمال آن صرف نظر نموده است. اما در کل سیمای کاری نمای ساختمان نشان می دهد که استادکاران به زودی با تکنیک های کار با سیمان آشنا شده و آن را به خوبی به کار بردند.
آجر
آجر در معماری ایران جایگاه ویژه و سابقه درخشانی را دارد. از این رو با تکیه بر تجربیات، گذشتگان ما با نوآوری خاص خود، با به کار بردن آجرهایی با قطع غیرمتعارف در نمای ساختمان سعی نموده اند نمای سنگی را به بیننده القا نمایند و تا حدود زیادی هم به هدف مذکور دست یافته اند. میزان آجر مصرف شده به سطح کل نما در حدود 30 درصد نما است.
ابعاد آجرهای مورد استفاده در نمای ساختمان 40 سانتی متر طول، 20سانتی متر عرض و 10 سانتی متر ضخامت است.
مطالعات آزمایشگاهی درخصوص مطالعه ساختار آجر و همچنین درجه پخت آجرهای این ساختمان نشان داد که آجرها از درجه کیفیت مناسبی برخوردار بوده و آسیب های وارد شده بر آنها بیشتر به لحاظ عدم توجه لازم در امر تعمیر و نگهداری مناسب از بنا اتفاق افتاده است.
کاشی
هرچند نمای ساختمان تحت تاثیر شدید هنر پیش از اسلام ایران است؛ اما معمار عناصر تزیینی بعد از اسلام را نیز مدنظر داشته و از کاشی کاری نیز در ایجاد تنوع رنگی در نما استفاده کرده است.
تکنیک کاشی به کار گرفته شده،‌تکنیک کاشی معرق است که با استفاده از نقوش هندسی هنر اسلامی کار شده است. رنگ های به کار گرفته شده در کاشی ها نیز عبارت اند از سفید، مشکی، فیروزه ای، زرد، قرمز، لاجوردی و صورتی.
با توجه به سرعت بسیار زیادی که در ساخت این بنا مدنظر قرار داشته، اشتباهات بسیاری را می توان در ساخت این بنا مشاهده نمود. انعکاس این سرعت عمل در تزیینات بنا نیز قابل مشاهده بوده و در بسیاری از کتیبه های کاشی کیفیت کار پایین است. اضافه بر عامل سرعت که منجر به افت کیفیت کار گردیده، به نظر می رسد که کار کاشی ها یک دست نبوده و در ساخت همین مقدار کم نیز استادکاران با درجه مهارت های مختلف مشارکت داشته اند.
آسیب های وارد شده به نمای ساختمان وزارت امور خارجه
ساختمان وزارت امور خارجه طی سال های متمادی به عنوان ساختمان نیروهای شهربانی و انتظامی مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده طولانی از این ساختمان به عنوان یک ساختمان اداری و ارتشی از یک سو و از سوی دیگر عدم رسیدگی لازم به آن و توجه به موضوع تعمیرات به موقع آن باعث شده که آسیب های نسبتا زیادی را متحمل گردد. از سوی دیگر قرار گیری ساختمان وزارت امور خارجه در محدوده مرکز تهران که همواره از آلودگی هوای زیادی آزار می بیند موجب گردید که این بنا نیز تحت تاثیر این آلودگی آسیب های بیش از حد متعارف را دریافت نماید.
مطالعات آزمایشگاهی بر روی آسیب های وارده بر مصالح ساختمان فوق به ویژه در پوسته نما،‌ مکانیزم های عملکردی و عوامل موثر بر حضور آسیب ها را نشان داد. براساس نتایج حاصل از این مطالعات آسیب های ساختمان شهربانی سابق را می توان در دسته بندی انجام شده در زیر تعریف نمود:
گروه اول: آسیب های درونی، شامل:
الف: آسیب های ناشی از ضعف محاسبات سازه ای و طراحی بنا.
ب: آسیب های ناشی از ضعف اجرا.
ج: آسیب های ناشی از ضعف کیفیت مواد و مصالح.
گروه دوم: آسیب های ناشی از عوامل بیرونی، شامل:
الف: آسیب های ناشی از حضور عوامل محیطی، همچون باران،‌باد، تغییرات دما، نور خورشید، آلودگی های ناشی از سوخت های فسیلی کارخانجات، عوامل بیولوژیکی، زلزله و سیل.
ب: عدم توجه در امر نگهداری صحیح و کاربردهای نامناسب با تعریف اولیه بنا.
ج: حوادث غیرمنتظره همچون آتش سوزی، جنگ و غیره.
برنامه مرمت نمای ساختمان شماره 9
با توجه به آسیب های وارد آمده بر ساختمان شماره 9 وزارت امور خارجه که عمدتا به علت فرسایش مواد و مصالح و عدم توجه لازم در امر نگهداری آن صورت گرفته، ضرورت پرداخت به موضوع مرمت جامع آن در دستورکار کمیته راهبردی مرمت ساختمان قرار گرفت و براساس طرح تهیه شده از سوی مشاور اقدامات اجرایی برای ترمیم در حال اجرا است. رئوس برنامه تعمیرات در فهرست ذیل خلاصه گردیده است:
مستند نگاری وضع موجود
مطالعه آسیب شناسی با استفاده از روش های علمی و آزمایشگاهی
مطالعه فنی مصالح با استفاده از روش های آزمایشگاهی
تهیه دستورالعمل مرمت
اعمال روش های مرمتی و بازسازی قسمت های آسیب دیده
عمارت سر در قزاق خانه همراه با مسیر و ریل تراموای اسبی
تصویر میدان مشق و صف سربازان
عمارت ضلع شمال میدان مشق در عهد قاجار
سر در باغ ملی ساخته شده در اواخر دوره قاجار و به دستور رضاشاه