09 خرداد 1399
15 خرداد از دیدگاه رسانه‌های خارجی
از انکار واقعیت ها تا اذعان به جنایات
ایـن مقاله می‌کوشد واکنش رسانه‌های خارجی اعم‌از خبرگزاریها و مطبوعات را نسبت به قیام پانزده خرداد بررسی و دیـدگاههای آنها را تجزیه و تحلیل کند.چرا که بررسی واکنشهای رسانه‌های خارجی تاکنون به‌طور مـستقل مدنظر قرار نگرفته؛بـویژه بـا اتکا به اسناد،مدارک و منابعی که برای نخستین بار مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
معمول آن است که رسانه‌ها بیانگر دیدگاههای سیاسی دولتمردان و سیاستمداران آن کشور و سخن‌گوی دولت متبوعشان هستند،با این حال بـازکاوی دو نکته در اینجا ضروری است:
اول:برخورد دول خارجی و خبرگزاریهای آنان با قیام پانزده خرداد چگونه بوده است؟
دوم:آنان بین حقوق ملت ایران و منافع کشورهای خود در ایران،کدامیک را ترجیح می‌دادند؟
با بررسی مواضع رسانه‌های خـارجی سـعی می‌کنیم به این دو سئوال پاسخ دهیم،اما باتوجه به تنوع آنها،رسانه‌ها را به دو دسته خبرگزاریها و مطبوعات تقسیم می‌کنیم.پرسش مقدماتی با این فرض که خبر باید از سلامت و سلاست برخوردار بـاشد و از هـرگونه ابهام و اتهام مبرا،این است که آیا اخبار منتشره از سوی این رسانه‌ها درباره قیام پانزده خرداد را می‌توان خبر سالم و کامل تلقی کرد؟
بررسی مطبوعات و خبرگزاریهای خارجی نشان می‌دهد که مـحتوای اخـبار آنها از جهتی منعکس کننده جنایات رژیم شاه و قتل عام مردم بی‌گناه بود؛مردمی که حق اعتراض از آنان گرفته شده بود؛که به نوبه خود استبداد و خودکامگی حکومت پهلوی را در اذهـان مـردم دنـیا متبادر می‌کرد.اما این رسـانه‌ها در تـجزیه و تـحلیل اوضاع،بسان مطبوعات داخلی به حمایت از شاه و لوث کردن قیام ملت پرداختند و با حمله به روحانیت،آنان را به ارتجاع متهم کردند.ایـن نـوع بـرخور،رسانه‌های خارجی را به مثابه سخن‌گوی رژیم شاه نـشان داد.آنـان علل حقیقی مخالفت مردم و روحانیت را بیان نمی‌کردند و اصولا با این دید که شاه ارباب و قیّم مردم و سخن او دوای درد مردم اسـت،قـضایا را تـجزیه و تحلیل می‌کردند. جهت‌گیری مطبوعات و خبرگزاریهای خارجی را در مورد قیام پانزده خـرداد می‌توان به دیدگاههای موافق حکومت شاه و مخالف او تقسیم کرد.
اول:دیدگاه غالب غریبان،به طرفداری از شاه و مخالفت با قـیام مـردم و روحـانیت بود که منجر به ارسال خبرهای اغراق‌آمیز و تدوین مطالب خلاف واقـع گـردید.این خبرها از طرف ساواک و متعاقب آن رسانه‌های خبری ایران تنظیم و ارسال می‌شد.مؤید این گفته،گزارشهای مـأموران سـاواک در داخـل و خارج ایران در خصوص برخورد رسانه‌ها با حادثه پانزده خرداد و استناد به سـخنان سـپهبد نـصیری،فرماندار نظامی تهران،اسد الله علم،نخست وزیر و سرلشکر پاکروان رئیس ساواک در مورد وقایع پانـزده خـرداد 1342 اسـت.
دوم:دیدگاههای مخالف رژیم شاه که شامل رسانه‌های عراق و مصر و بعضی مطبوعات غربی همانند«لومـوند»مـی‌شد که این روزنامه اخیر با عباراتی چون بلوا و شورش از قیام پانزده خرداد نـام مـی‌برد و از دیـدگاه خود،علل وقوع قیام را اعتراض به بی‌عدالتی،بیکاری،اوضاع بد اقتصادی و ورشکستگی تجار و صـنعتگران،زورگـویی ژاندارمها به دهقانان و عدم اجرای صحیح اصلاحات ارضی می‌دادند.
حال وقایع چهاردهم و پانـدزهم خـرداد و چـند روز پس از آن را با تکیه بر مطالب مهم مندرج در اخبار خبرگزاریهای خارجی بیان می‌کنیم تا با دیدگاههای آهـا دقـیق‌تر آشنا شویم.
مقدمات قیام
روز سیزدهم خرداد 1342 یعنی یک روز پس از عاشورا،امام خمینی در سـخن‌رانی مـهمی مـاهیت دستگاه شاه را بیان کردند.سخنان ایشان شور و هیجان مضاعفی در میان عموم ایرانیان پدید آورد به‌طوری کـه خـبرگزاری«آسـوشیتد پرس»در روز چهار ژوئن(14 خرداد)از اوضاع تهران چنین گزارش می‌دهد:
«عزاداری سه روزه ماه مـحرم شـیعیان به میتینگ سیاسی علیه دولت و رژیم شاه تبدیل شده است. امروز 15 تا 20 هزار نفر از مسلمانان متعصب و سـایر دسـته‌های سیاسی در خیابانهای مهم تهران به راه افتادند و آیت اللّه خمینی را رهبر شیعیان اعلام کـردند.»
ایـن خبرگزاری در ادامه می‌گوید که آنان قصد داشـتند بـه دانـشگاه تهران بروند و پشتیانی دانشجویان را نسبت به امـام خـمینی جلب کنند،اما نیروهای پلیس،خیابانهایی را که به دانشگاه و کاخ سلطنتی منتهی مـی‌شد تـحت کنترل شدید قرار داده بودند.تـظاهر کـنندگان در مقابل دانـشگاه اسـتعفای دولتـ و سرنگونی رژیم شاه را خواستار شدند ولی دانـشجویان بـه آنها توجه نکردند.«آنها قصدا داشتند در حالی که تظاهرات مذهبی می‌نمودند بـه رادیـو و دانشگاه حمله کنند...
تظاهارت امروز(4 ژوئن/14 خـرداد)به دنبال سخنان اخـیر مـحمد تقی فلسفی صورت گرفت.ویـ مـردم را تحریک کرد که علیه اقدامات غیر قانونی و برخلاف قانون اساسی که از طرف دولتـ بـه عمل آمده است،قیام کـنند.فـلسفی در نـظقهای تحریک‌آمیزی که اخـیرا ایـراد کرد اشاره‌ای به هـیچ‌یک از مـوارد برنامه اصلاحات دولت ندارد ولی مقامات دولتی ادعا می‌کنند که مخالفت اصلی روحانیون با قانون اصـلاحات ارضـی و اعطای حق رأی به زنان اسـت.»
حـکومت شاه کـه بـا تـهدید و تطمیعهای خود نتوانسته بـود از بروز انزجار مردم نسبت به سلطنت شاه ممانعت کند و در روزهای تاسوعا و عاشورا و بعد از آن با روشـنگری امـام،نقاب از چهره دیکتاتوری بر افتاده بـود،شـا را بـه چـاره‌جویی وا داشـت،اما با دسـتگیری حـضرت امام جنبش و حرکت مرم به رکود کشانده نشد و آتش قیام شعله‌ورتر شد.
پس از انتشار خبر دستگیری امـام خـمینی در سـحرگاه پاندزهم خرداد،راهپیماییهای روزهای پیشین ماه مـحرم کـه بـه صـورت مـسالمت‌آمیز تـا روز چهاردهم خرداد ادامه داشت،در روز پاندزهم یکباره به قیام خونین مبدل گردید.برگزاری«آسوشیتد پرس»در روز 15 ژوئن(15 خرداد)چنین گزارش می‌دهد:«دسته‌های مسلمان و سربازان پلیس روز چهارشنبه ضمن م/یک شورش خونین بـر ضد آزادی زنان و سایر اصلاحات شاهنشاه ایران با یکدیگر به زد و خورد پرداختند.»این خبرگزاری می‌افزاید که بنا به گزارشهای تأیید نشده این تظاهرات بعد از سال 1953 م/1332 ش و سقوط مصدق،شدیدترین تظاهرات ضـد دولتـی بوده و دویست تن کشته شده‌اند.جهانگیر تفضلی،وزیر مشاور رادیو گفت از جمله قربانیان سه تن زن هستند که آنها را بدون چادر در خیابان دیده بودند.در بخش دیگری از این خبرآمده است کـه دولت،حـکومت نظامی برقرار کرده و نوعی آرامش در بیشتر قسمتهای تهران احساس می‌شود.دولت ایران رقم تخمینی بیست تن کشته را منتشر کرده است و به این خبر کـه شـاید یک هزار نفر کشته و زخـمی شـده‌اند،اعتراض کرده است.شاهنشاه و همسرش در شهر هستند و هیچ‌گونه خطری متوجه آنان نیست.وزارت امو خارجه،اداره پست و تلگراف،وزارت بهداری،وزارت کشور و رادیو تهران توسط گروههای نـظامی بـا تانکهای سنگین مراقبت مـی‌شوند.
خـبرگزاری فرانسه در روز 6 ژوئن(16 خرداد)نوشت:«در شورش روز چهارشنبه تهران شش نفر کشته و سیصد نفر زخمی شدند.»البته آمار و ارقام دیگری نیز ارائه شد که نمی‌توانست مقرون به صحت باشد زیرا با جوّ ارعاب و وحـشتی کـه برپا شده بود،بسیاری از مردم،کشته‌شدگان را مخفیانه به خاک می‌سپردند و زخمیها از مراجعه به بیمارستانها خودداری می‌کردند.
دانشگاه تهران
دانشگاه تهران که همواره کانون تحولات در جامعه و عرصه مسائل سیاسی بود،در قـیام پانـزده خرداد بـه‌عنوان یکی از ارکان مبارزه با دیکتاتوری و محل تظاهرات وسیع دانشجویان به همراه مرم بود.صبح روز پانزده خرداد،دانـشجویان شعار«مرگ بر دیکتاتور خونریز»را بر سر در دانشگاه نصب کردند و گـروهی دیـگر از دانـشجویان برای تظاهارت به نقاط مختلف شهر رفتند.خبرگزاری«یونایتد پرس» درگیری بین دانشجویان و قوای ارتش را در روز پانزدهم خرداد چـنین بـیان می‌کند:«دولت،امروز صبح دانشگاه تهران را بست ولی دانشجویان مجتمع شده،در دربهای دانشگاه با پلیـس سـرسختانه زد و خـورد کردند ولی ورود قوای ارتشی با تسلیحات سنگین به زد و خورد خاتمه داد.دانشجویان دوباره مجتمع شده با شـعارهایی علیه شاه شروع به تظاهرات نمودند.قوای ارتش با قنداق تفنگ به دانـشجویان حمله کرد،دانشجویان بـا سـنگ خواستند جلو پیشروی سربازان را بگیرند ولی بی‌نتیجه ماند و به تظاهرات خاتمه داده شد.منابع اطلاع می‌دهند که تظاهرات جدید سبب شد تا شاه فرمان آتش به قصد کشت صادر کند تا جلوی آشـوب را بگیرد.»
دانشگاه تهران روز بعد(شانزدهم خرداد)نیز ملتهب بود.بنا به گزار یونایتد پرس، تظاهرات روز پنجشنبه(16 خرداد)دانشجویان درمحوطه دانشگاه به خاطر پشتیبانی از رهبران روحانی و اعتراض نسبت به خونریزی روز چهارشنبه(15 خرداد)بـوده اسـت.دانشجویان علاوه بر اعتراض در داخل کشور،آنهایی که مقیم کشورهای خارج بودند به پشتیبانی از مردم در امریکا،اسلامبول و فرانسه با شعارهای«مرگ بر شاه»،«مرگ برخاندان سلطنت»و«ما شاه نمی‌خواهیم»تـظاهرات کـردند.
شاه که همیشه گناه جنایات خود را به گردن دیگران می‌انداخت،این‌بار فرصت از او گرفته شد و در روز شانزدهم خرداد،همانند روز قبل،ارتکاب جنایت به فرمان مستقیم خود او صور گرفت.مؤید این گـفته گـزارش شبکه خبری یونایتد پرس است:«تهران-6 ژوئن u.p.i .امروز شاه فرمان آتش به قصد کشت صادر کرد و هزاران سرباز بر روی تانکها و در پشت مسلسلها با مردم می‌جنگیدند تا قیامی را که برای سـرنگونی طـرح شـده است سرکوب کنند.بعد از زد و خـوردهای جـدید در شـیراز،ارتش در آنجا نیز اعلام حکومت نظامی کرد.شاه فرماندهی اعمال ضد شورش را شخصا به عهده دارد.در حالی که همسر جوانش-ملکه فـرح دیـبا در کـنا اوست-شاه به گزارشها گوش می‌دهد و از کاخ خـود در تـهران که کاملا توسط گارد محافظت می‌شود،فرمان صادر می‌کند.»
بازار تهران
بازار در قیام پانزده خرداد یکی از کانونهای مبارزه عـلیه شـاه بـود و در روز شانزدهم خرداد مرکز تظاهرات وسیعی بود.خبرگزاری فرانسه در گزارش 6 ژوئن(16 خـرداد)خود اعلام می‌کند که:
«امروز ساعت 10 صبح تظاهرات تازه‌ای در تهران روی داد.تظاهرات از اطراف پارک شهرداری و در محله بازار شروع شـده بـود کـه نیروهای نظامی برای پراکنده ساختن تظاهر کنندگان شلیک کردند.»
خبرنگار شـبکه خـبری یونایتد پرس که خود شخصا ناظر تظاهرات مردم بوده است از تظاهرات در خیابانهای اطراف بازار و مورد هدف قـرار گـرفتن جـمعی از آنها با خونسردی تمام توسط سربازان به وسیله تانکهای سنگین و مسلسلهای سـاخت امـریکا گـزارش می‌دهد و تهران را به صبح بعد از توفان تشبیه می‌کند.این گزارش از شجاعت تظاهر کنندگان و قـساوت و بـی‌رحمی عـمال رژیم ویرانیهای به وجود آمده بعد از تظاهرات خبر می‌دهد.
خبرگزاری آسوشیتد پرس در تاریخ 6 ژوئن(16 خرداد)نـوشت:«...بـا شروع تظاهرات تازه بر ضد دولت در پایتخت ایران،نیروهای مسلح ایران مرکز شـهر تـهران را مـحاصره و ارتباط آن را با سایر نقاط قطع کردند.از طرف بازار،دسته‌هایی برای سومین بار به سـوی ایـستگاه رادیو دولتی حمله‌ور شدند.ارتش منطقه بازار را از وجود تظاهر کنندگان پاک کرده است.آمـبولانسها در تـمام خـیابانهای پایتخت و گورستان مسگرآباد دیده می‌شوند.یک آمبولانس که با اسکورت پلیس همراه بود و احتمالا اجـساد کـشته‌شدگان را حمل می‌کرد،وارد گورستان مسگرآباد شد و گارد گورستان از ورود عزاداران و خویشان قربانیان به گـورستان جـلوگیری کـرد تا مبادا تظاهرات ضد دولتی تجدید شود.»
خبرگزاری رویتر در گزارش خود در روز شانزده خرداد چنین گـزارش مـی‌دهد:«سـخن‌گوی دولت اعلام داشت به دنبال اغتشاشاتی که توسط محرکین مرتجع در شیراز صورت گـرفت دولتـ حکومت نظامی برقرار کرده است.»سپس به نقل از سخن‌گوی دولت می‌گوید:«به دنبال بازداشت شش تن از رهـبران روحـانی که سبب بروز اغتشاش شده بودند تظاهراتی در شیراز برپا گردید که خـواستار آزادی روحـانیون بودند و شعار ضد دولتی سر می‌دادند.»
امـا خـبرگزاری فـرانسه با شرح مبسوط وقایع و تحلی خاص خـود بـه واقعه روز شاندزه خرداد پرداختیم به نکات دیگری اشاره می‌کند:«به دنبال رسیدن اخـبار مـربوط به شورش و اغتشاش تهران،تـظاهرات بـسیار شدیدی بـامداد امـروز(16 خـرداد)در شیراز روی داد که منجر به کشته و زخـمی شـدن عده‌ای گردید.مانند پایتخت مغازه‌ها را غارت کردند و مراکز عمومی و سینما و اتومبیلها را آتـش زدنـد.1چهار رهبر مذهبی و از جمله آیت اللّه مـحلاتی بازداشت و به تهران مـنتقل شـدند.در قم نیز اغتشاشاتی در چهارشنبه و پنـجشنبه روی دادهـ است.چندین هزار نفر از قم به تهران در حرکت‌اند.تظاهرات کم‌اهمیتی نیز در مشهد،تـبریز و کـاشان روی داده است،اما اکنون به‌طور کـلی در هـمه مـناطق آرامش برقرار شـده اسـت.بیمارستانهای بزرگ از ذکر تـلفات واقـعه اخیر خودداری می‌کنند.پلیس همچنان موفق شد مانع شود که تظاهر کنندگان روزنامه مـحافظه‌کار اطـلاعات را آتش بزنند.» در ادامه گزارشها، خبرگزاری فـرانسه بـه گفته‌های عـلم و تـیمسار پاکـروان و سپهبد نصیری در خصوص وقـایع روزهای پانزده و شاندزه خرداد اشاره می‌کند:«سپهبد نصیری درباره وضع تهران اظهار داشت که اوضـاع کـاملا اطمینان‌بخش است و در حومه تهران و روستاها نـیز هـمین آرامـش و نـظم بـرقرار است.در هرحال تـانکهای سـپهبد نصیری در فاصله‌ای کاملا نزدیک به تهران در خارج از شهر موضع گرفته‌اند.ناظران سیاسی می‌گویند یکی از دلایل تـمرکز و آمـادگی ایـن تانکها ممکن است حمله مستقیم به کـسانی بـاشد کـه اعـلامیه‌های مـورد بـحث علیه شاه را پخش می‌کنند.دولت روحانیون را ایادی سرسپردگان خارجی خوانده است.اسد اللّه علم به خبرنگاران گفت تمام گردانندگان بزرگ اغتشاشات روز پانزدهم خرداد دستگیر شده‌اند.علم گفت ما قـصد داریم با این آشوبگران به شدت تمام رفتار کنیم و قصد داریم حکومت نظامی را تا شش هفته دیگر ادامه دهیم تا امکان محاکمه گردانندگان آشوبها وجود داشته باشد.علم در یک نـطق رادیـویی نیز گفت بسیار خوشوقتم که توطئه روحانیون کشف و خنثی شده است.آشوبگران قصد داشتند کارخانه برق و سازمان آب تهران را اشغال و خراب کنند...علم گفته‌های تیمسار پاکروان را که حوادث فعلی بـه یـک توطئه سیاسی مربوطاند که هدفش واژگون و خراب کردن رژیم بوده است،تأیید کرده است.پاکروان گفته بود این توطئه از طرف یک کشور خـارجی حـمایت می‌شده است.»
خبرگزار فرانسه،در تـحلیل خـبر می‌افزاید که این‌طور به نظر می‌رسد که شورشهای چهارشنبه و پنجشنبه جزء یک برنامه از پیش تنظیم شده نبود بلکه بر اثر بازداشت رهبران مذهبی و خـصوصا[امام]خمینی بـوده که رهبر مخالفان مـذهبی را بـرعهده گرفته است.این خبرگزاری در روز نهم ژوئن(19 خرداد)دوباره به تکرار این خبر می‌پردازد و سرچشمه «شورش»را رهبران مذهبی و توطئه‌ی که کشورهای خارجی ان را حمایت می‌کنند،معرفی می‌کند.
خبرگزاری آسوشیتد پرس درروز 7 ژوئن(17 خرداد)مشابه همین خـبر را از قـول علم گزارش می‌کند.2خبرگزاری فرانسه در گزارش خود رهبران روحانی را مخالف اصلاحات ارضی و اجتماعی شاه معرفی می‌کند و تبعیت مردم از روحانیون-که برای آنان اصطلاح«طبقه سوم»را به کار می‌برد-به دلیـل تـعصب جاهلانه مـذهبی آنان می‌داند و می‌گوید:«صاحبنظران سیاسی بر این عقیده هستند که برای شاه ایران مشکل است برای ادامـه سلطنت تنها به ارتش متکی باشد در حالی که چنین قصدای دارد...صـاحبنظران سـیاسی فـکر می‌کنند با برقراری نظم و آرامش پسس از شورشهای اخیر،شاه از یک فرد تازه که با محافل مخالفین تـازه رابـطه داشته باشد دعوت می‌کند تا زمام امور کشور را به دست گیرد.در شورشهای چـند روز اخـیر روشـنفکران وابسته به مخالفین دائمی که اصولا با سیاست شاه موافق‌اند شرکت نداشتند.»
در روز هفتم ژوئن(17 خرداد)دو خـبرگزاری آسوشیتد پرس و یونایتد پرس درباره اوضاع و احوال ایران گزارش داده‌اند.یونایتد پرس اعلام می‌کند:«...سـپهبد نصیری گفت هنوز دسـتور تـیراندازی به سوی مردم از سوی شاه لغو نشده اس.وی خاطرنشان کرد که از روز دوشنبه و آغاز اغتشاشات و آشوبگریها،تعداد کشته شدگان به 86 نفر و زخمی شدگان به 193 تن رسیده است. ساعت عبور و مرور کاهش یـافت و از 11 شب تا صبح شد.»
در ادامه گزارش نیز می‌افزاید:«...سفارت‌خانه‌های خارجی تعداد کشته شدگان را بیشتر می‌دانند.اما متعصبین مذهبی اعلامیه‌هایی پخش کردند که طی آنها از مردم دعوت شده تا بر ضد رژیـم شـاه دست به جهاد بزنند.ناظران سیاسی اظهار عقیده کرده‌اند که این اعلامیه‌ها نشانه خطر خونریزیهای تازه‌ای است.مقامات رادیو گفته‌اند که ژاندارمریها جمعیتی را که قصد داشتند از ورامین به سوی پایـتخت عـزیمت کنندگان متفرق ساخته‌اند.»
آسوشیتد پرس که در گزارش خود در روز 6 ژوئن از قول علم،حوادث روز پانزدهم خرداد را به تحریک«کهنه‌پرستان مذهبی»مخالف با اصلاحات ارضی شاه بیان کرده بود،در روز هفتم ژوئن دوباره همین مـطلب را بـه نقل از دولت تکرار می‌کند:«دولت،آیت اللّه خمینی و سایر روحانیون با نفوذ ایران را به مخالفت با اصلاحات ارضی،اجاره دادن زمینهای موقوفه به دهقانان و تأمین حقوق زنان محروم کشور متهم کرده است...عـلاوه بـر آن نـاظران سیاسی اظهار عقیده کرده‌اند کـه دهـقانان ایـرانی طرفدار شاه هستند و حاضر به مخالفت با برنامه اصلاحات ارضی و آزادی زنان برای شرکت در انتخابات که از طرف شاه داده شده،نمی‌باشند.»
نـکته جـالب ایـنجاست که خبرگزاریهای خارجی یکسره بر مخالفت روحانیون بـا قـانون اصلاحات شاه و خصوصا اطلاحات ارضی تأکید داشته‌اند و دهقانان را حامی واقعی شاه و برنامه‌هایش ذکر کرده‌اند اما وقتی که دهقانان کـفن‌پوش ورامـین بـرای مخالفت با شاه به سوی تهران حرکت می‌کنند و توسط دولت قـتل عام می‌شوند،خبرگزاری یونایتد پرس در گزارش خود با استناد به رادیوی ایران می‌گوید:«ژاندارمها آنان را متفرق ساختند.»نـکته دیـگر آنـکه بعد از رفراندوم شش بهمن 1341 که بنا به ادعای حکومت بیش از 90 درصـد مـردم به برنامه اصلاحات شاه رأی مثبت دادند،ناگهان حدود چهار ماه بعد یعنی در خرداد 1342 اوضاع کاملا دگـرگون شـد و مـلت علیه شاه دست به تظاهرات زد و حاضر شد کشته بدهد و شاه و برنامه‌هایش را نـپذیرند.مـردم پیـش از این،سرکوب دانشجویان را در بهمن 1341 و حادثه خونین فیضیه را در فروردین سال 1342 دیده بودند و به همین نـسبت انـزاجارشان از حـکومت شاهنشاهی بالا گرفته بود.
باوجود اینکه بیشتر خبرگزاریها به نقل از سخن گویان ارتش و مـسئولان دولت از سـرکوبی قیام و سپس آرامش اوضاع سخن می‌گفتند اما نیروهای امنیتی و نظامی به شدت مـراقب اوضـاع بـوده و تمام گروهها و خصوصا نهادهای وابسته به روحانیت را تحت‌نظر داشتند به‌طوری که خبرگزاری آسوشیتد پرس در 7 ژوئن(17 خرداد)چـنین گـزارش می‌دهد:«امروز یعنی جمعه هفدهم خرداد نیروهای نظامی مساجد تهران را زیر نظر داشـتند.حـکومت نـظامی بنا به گفته نخست وزیر تا شش هفته دیگر ادامه خواهد داشت.ضمنا منع عـبور و مـرور شبانه تا هفت ای ده روز دیگر ادامه خواهد داشت و تانکها و قوای نظامی تا هـفته دیـگر بـه‌طور فوق العاده از نواحی متشنج شهر پاسداری خواهند کرد.امروز تعداد کسانی که برای گزاردن نـماز بـه مـجد رفتند کمتر از روزهای عادی بوده و به‌طوری که یک منبع صلاحیتدار مذهبی گـفته اسـت بسیاری از روحانیون تهران مخفی شده‌اند.روحانی برجسته ایران[آیت الله]محمد بهبهانی امروز اظهارت علم را که ضمن یـک مـصاحبه مطبوعاتی گفته بود بعضی از روحانیون و سایر محرکین آشوب برای به راه انداختن اغـتشاش بـر ضد اصلاحات دولت ایران پول گرفته‌اند،به شدت پاسـخ گـفت.[آیـت الله]بهبهانی دولت را متهم به قصابی بی‌رحمانه مردم بـی‌دفاع و بـی‌گناه کرد و اظهار داشت تاریخ این عمل را به‌عنوان یک لکه ننگ سیاه شقاوت و بـی‌رحمی ثـبت خواهد کرد.[آیت الله]بهبهانی مـی‌افزاید از سـاحت دین در مـقابل اعـمال غـیر قانونی و بی‌رحمانه و نابخردانه دولت تا پای جان دفـاع خـواهیم کرد.زد و خوردهای تازه‌ای در مسگرآباد با نیروهای انتظامی به وقوع پیوسته است.امـروز یـک آمبولانس در حالی که از در عقب آن خون جـاری بود و با سرعت تـمام عـبور می‌کرد در خیابانهای تهران دیده شـد...»
بـنا به گزارش شبکه خبری آسوشیتد پرس،در روز 8 ژوئن(18 خرداد)حدود 28 تن از روحانیون در شب جمعه بازداشت شـدند و در روز شـنبه تظاهرات مختصری در تهران روی داد که سـربازان ارتـش در جـنوب شهر مبادرت بـه تـیراندازی کردند.«هنگام تیراندازی و مـردم تـانکهای ام-47 ساخت امریکا به سوی میدان توپخانه واقع در مرکز شهر به حرکت درآمدند و مردم بـلافاصله پارکـنده شدند.در محوطه دانشگاه نیز تظاهراتی مـختصر صـورت گرفت امـا مـأموران پلیـس نظم را برقرار می‌کنند.»
امـا خبرگزاری یونایتد پرس علاوه بر مختصر خواندن تظاهرات،آن به تحریک روحانیون دانست و نوشت که پلیس گـفته اسـت آنان قصد داشتند با این تـظاهرات پراکـنده واحـدهای نـظامی را سـرگرم خود سازند تـا گـروههای بزرگ‌تری در خیابانها به حرکت در آیند.در ادامه نیز ازتعطیلی دوباره دانشگاه بر اثر تظاهرات خبر می‌دهد.خـبر دیـگری کـه خبرگزاریهای فرانسه و آسوشیتد پرس آن را نقل می‌کردند،اسـتعفای جـهانگیر تـفضلی وزیـر مـشاور و سـرپرست اداره انتشارات و رادیو بود.خبرگزاری فرانسه گفت:«...در محافل مطلع این تغییر به منزله امتیازی است که از طرف شاه به محافل مذهبی داده شده است.» اما آسوشیتد پرس گـزارش داد:«...رادیو تهران که از سه روز پیش مورد حمله اغتشاش کنندگان بود،در زمان تفضلی گفتارهایی علیه رهبران مذهبی پخش می‌کرد و برنامه اذان نیز در زمان تصدی او قطع شد.»
بنا به گزارش دو خبرگزاری یوناید پرس و آسـوشیتد پرس در روز 8 ژوئن(18 خـرداد)به نقل از شهربانی و روزنامه کیهان،بیانیه‌هایی توسط رهبران روحانی در قم و سایر شهرستانها منتشر شد.همچنین گزارش اطلاعات خارجی ساواک،در همین تاریخ می‌نویسد:«انعکاس اخبار و جریانات دو روز پیش تهران مبنی بـر دسـتگیری خمینی و همچنین درج مطالب عاری از حقیقت با عناوین و تیترهای رشت در جراید پخش و انتشار اخبار ایران از رادیو بغداد مراجع روحانی اماکن متبرکه را تهییج بـه عـکس العمل کرده و مصمم هستند بـه وسـایل مقتضی از طریق انتشار اعلامیه و بیانیه و همچنین سخن‌رانی از منابر و تکایا احساسات مردم شیعه را علیه مقامات عالیه دولت شاهنشاهی برانگیزند.»
خبرگزاری فرانسه به نقل از رادیو قاهره در تـاریخ نـهم ژوئن(19 خرداد)در بخش بررسی جـراید و روزنـامه‌های مصر بیان می‌کند که:«ملت ایران به شاه اعلام جهاد داد،اکنون چند روز است که شاه از سعدآباد که به آنجا پناه برده بود به سوی مرزهای عراق فرار کرده است.»در تـاریخ 23/3/1342 یـکی از تلگرافهای وارده به ساواک به شمار 3522 از ادامه شدید حملات جراید ناصری خبر می‌دهد.
خبرگزاری فرانسه درروز یکشنبه نهم ژوئن گزارش می‌دهد:«در حال حاضر دولت و ارتش بر اوضاع مسلط هستند و رژیم ایران به هـیچ‌وجه در مـعرض خطر نـیست.»
پس از سرکوبی و مهار قیام مردم در پانزده خرداد،محمد رضا پهلوی با یفتن خاطری آسوده، مواضع رسمی حـکومت خود را درباره این حرکت بیان کرد.خبرگزای رویتر در تاریخ نهم ژوئنـ(19 خـرداد)سـخنان شاه را چنین گزارش داد:«شاهنشاه ایران...برخی عناصر مذهبی و کسانی را که در اغتشاشات اخیر تهران شرکت کرده بودند مـحکوم نـمودند.ایشان اظهار داشتند که تظاهر کنندگان اتومبیلها را در خیابانها درهم شکسته،مغازه‌ها را غارت کـرده و سـاختمانها را بـه آتش کشیده‌اند و تمام این کارهای ناشایست را تحت عنوان مذهب و اسلام انجام داده‌اند.»
در روز دهم ژوئن(20 خـرداد)خبرگزاریهای آلمان و آسوشیتد پرس خبر دستگیری جعفر بهبهانی فرزند آیت اللّه بهبهانی را به اتـهام کوشش دربه راه انداختن اغـتشاشات خـونین ضد دولتی گزارش دادند که خبر موثقی نبود.همچنین اضافه کردند که رهبران مذهبی به دولت اعلان جنگ داده و اعلام اعتصاب عمومی کرده‌اند.خبرگزاری فرانسه نیز به نقل از روزنامه مهر نوشت: «...شایع اسـت که فردا یک اعتصاب عمومی آغاز خواهد شد.حدود 148 نفر دستگیر شده‌اند که در میان آنها احمد طباطبایی قمی نماینده سابق مجلس نیز دیده می‌شود.» خبرگزاری آلمان از تظاهرات پانزدهم خرداد با عـنوان«چـهارشنبه سیاه»نام برد و اعلام کرد که توده کارگران و دهقانان و زنان از دولت ایران جانبداری خواهند کرد و شاهنشاه می‌تواند به حمایت آنان اطمینان داشته باشد.
این خبرگزاری روز یازدهم ژوئن(21 خرداد)خبراعتراض شیخ شلتوت رئیـس دانـشگاه الازهر قاهره را گزارش می‌دهد:«شیخ شلتوت امروز اقدامات مستبدانه مقامات ایران را علیه رهبران مذهبی آن کشور تقبیح کرد.او اعلام کرد روحانیون ایران به جرم اجرای تعالیم اسلامی مورد شکنجه و بـدرفتاری قـرار گرفته‌ند.او اقدامات دولت ایران را تجاوز به حقوق انسان خواند و مسلمانان همه کشورها را به کمک برای حفظ جان رهبران مذهبی ایران دعوت کرده است...»
خبرگزاری فرانسه نیز در همین تاریخ مـتن اعـلامیه آیـت اللّه کاظم شریعتمداری را به سراسر دنـیا مـخابره نـمود که به توقیف رهبران مذهبی زندانی شده اعتراض و تهمت همکاری با اجنبی، دریافت پول از مالکان یا قدرتهای خارجی برای ایجاد آشوب را رسـما نـفی کـرده و در عوض دولت را به همکاری با اسرائیل که دشمم اسـلام اسـت متهم کرده است.
«آیت اللّه شریعتمداری متذکر می‌شود که علمای شیعه با تحصیل زمین برای دهقانان و با آزادیهای مربوطه بـه زنـان بـه هیچ‌وجه مخلف نیست.او یادآوری می‌کند که دولت ایران به هیچ‌وجه بـه قانون اساسی ایران و قوانین اسلام احترام قابل نیست...خواستار آزادی بیان برای روحانیون می‌شود تا نظرات و افکار خود را آزادنـه بـیان کـنند و در خاتمه اضافه کردند که تمام علمای شیعه با آیت اللّه خمینی و تـمام زنـدانیان وحدت کامل دارند.»
نگاه مطبوعات خارجی
پس از آشنایی اجمالی با سیر گزارشهای خبرگزاریها از شروع قیام پانزدهم خـرداد تـا روز بـیست و یکم خرداد،نگاهی کوتاه به تعدادی از مطبوعات که چند روز بعد از قیام بـه بـررسی آنـ پرداخته‌اند،می‌اندازیم.ابتدا به بررسی مطبوعاتی چون نیویورک هرالد تریبون،مجله فرهنگی عصر جـدید مـسکو و لومـوند فرانسه می‌پردازیم.این نشریات قیام 15 خرداد را با عباراتی چون «بلوا»،«شورش»،«کودتا»،«کودتای ارتـجاع»و«تـوطئه مرتجعین»یاد کردند که نشان دهنده دیدگاه سیاسی آنان نسبت به این واقـعه اسـت.امـا به کار بردن این عبارات برای قیامی که برخاسته از شور سیاسی و شور دینی مـلت ایـران،علیه استبداد و استعمار بود،غیر عادلانه می‌نمود. «شورش و بلوا»را عموما به‌عنوان یک حـرکت کـور و بـی‌هدف معرفی می‌کنند که در پی تغییرات ریشه‌ای در ساخت سیاسی جامعه نیست و برنامه‌های جایگزین برای تأسیس نظامی جـدید نـدارد.«کودتا»نیز به معنی جانشینی یک دسته از رهبران با رهبران دیگر بـدون هـیچ‌گونه تـغییر در نهادهای سیاسی است که با حرکتهای دفعی نظامی صورت می‌گیرد.قیام پانزده خرداد جنبشی ضـد اسـتبدادی و ضـد استعماری بود،پس به کار بردن اصطلاح«کودتای ارتجاع»برای آن نیز بی‌معنی بـود.جـنبش پانزدده خرداد یک آشوب نبود زیرا جهت و هدف داشت و می‌خواست دییکتاتوری شاه را به زانو درآورد.مردم از آگـاهی سـیاسی بهره داشتند و علت بدبختی خود را در وجود استعمار و استبداد می‌دانستند و با آن مبارزه مـی‌کردند.یـک جریان خودبه‌خودی و بدون مقدمه هم نبود؛حـداقل قـدرت خـود را در بسیج توده‌های مردم و روشنگری آنها به خـوبی نـشان داد.بنابراین باید آن را«قیام»نامید.
باتوجه به تعاریف بالا و مقایسه آن با نحوه شـکل‌گیری حـرکت مردم در خرداد 1342،بیشتر از پیش بـه مـنفعت‌طلبی،دیدگاه قـالبی نـویسندگان مـقالات و به تبع آن کشورهای غربی و برنامه مـنسجم و هـمه‌جانبه آنان برای طرفداری از شاه پی می‌بریم.عینی‌ترین شاهد در این زمینه استناد بـه گـفته‌های سرلشکر پاکروان در نامه شماره 3083 مورخه 18/3/42 اسـت که توسط ساواک بـه آلمـان ارسال شده است:«در این مـوقع کـه عناصر ارتجاعی تلاش مذبوحانه‌ای برای قیم گذاردن برنامه اصلاحات به عمل می‌آورند،ضـرورت دارد کـه مطبوعات آلمان را از جریان اوضاع کـاملا مـطلع نـمایند تا با تـمام وسـائل به افکار عمومی ارائه داده شـود.
الف:عـامل اصلی بلوای جاری،عده‌ای از آخوندها به سرکردگی آیت اللّه خمینی هستند.
ب:عده معدودی از مالکین بـه آنـها ملحق شده کمک مالی هنگفتی بـه آنـها می‌نمایند.
ج:پول هـنگفتی از خـارج وارد ایـران شده که به احـتمال قوی از مصر است...»
با ملاحظه عناوین مقالات و سخن‌رانیهای درج شده درمطبوعات خارجی،نوع نگاه و قضاوت عـجولانه آنـان را می‌توان درک کرد.برای مثال می‌توان از سـخن‌رانی«هـوپکه»کـه از رادیـو آلمـان غربی تخت عـنوان«پس از بـلوای ملاها»پخش شد و یا عنوان مقاله مجلی هفتگی «عصر جدید»چاپ مسکو با عنوان«توطئه مـرتجعین ایـران»یـاد کرد.
اولین روزنامه‌ای که به تجزیه و تـحلیل وقـایع خـرداد 1342 ایـران پرداخـت روزنـامه نیویورک هرالد تریبون بود که در تاریخهای 8 و 9 ژوئن سال(1963 م)یعنی سه روز پس از واقعه پانزده خرداد مقاله‌ای با عنوان«اغتشاشات اخیر ایران در نتیجه جلوگیری از شعار مذهبی پیش‌آمد»به چاپ رسـانید.این مقاله تحریک مردم توسط روحانیون و سپس ائتلاف و اتحاد اکثر روحانیون با فئودالها و مالکان بزرگ و سران عشایر را که مخالف اصلاحات شاه بودند از عوامل به وجود آمدن اغتشاشات(قیام)ایران مـعرفی مـی‌کند و اتحاد علما با جبهه ملی،بازاریها و طبقه تحصیل کرده متوسط آزادیخواه طرفدار علما و روحانیون را به‌عنوان قوی‌ترین نیرو در شهرها معرفی می‌کند و در مقابل،ارتش توسعه‌یافته به کمک امریکا و دهقانان و کشاورزان را حـامی شـاه یاد می‌نماید.«...اول رهبران مذهبی تظاهرات مذهبی و عزاداری امسال را مبدل به تظاهرات سیاسی نمودند.بعد بازداشت رهبران مذهبی تظاهرات سیاسی را مبدل به اغتشاش نـمود و سـربازان بر روی اغتشاشیون آتش بـاز نـمودند.اکثر ملاها و آخوندها با فئودالها و مالکین بزرگ و سران عشایر که مخالف اصلاحات شاه می‌باشند ائتلاف کرده‌اند.»
در پایان،علت مخالفت روحانیون را با اصلاحات ارضی در مـنفعت آنـان از املاک موقوفه و از دست دادنـ نـفوذشان درروستاها و از بین بردن حق مالکیت زمین،بیان می‌کند و به این نکته اشاره نمی‌کند که چرا تمام گروههای مخالف اعم‌از بازاریها،برخی از سیاسیون و طبقه تحصیل کرده با روحانیون متحد و علیه شـاه دسـت به قیام زدند.آیا آنان نیز به علل متفاوت با شاه و حکومت شاهنشاهی مخالف نبودند؟
اما با بررسی خبرگزاریها و مطبوعات روسیه به این واقعیت پی می‌بریم که نه تنها غریبان بـلکه بـلوک شرق نـیز برای حفظ منابع پیدا و پنهان خود از شاه دفاع کرد و رهبران مذهبی را مترجع ومخالف با اصلاحات معرفی کـرده است.البته در تاریخ کشور خود بارها شاهد چنین ائتلافهایی میان روسـها بـا غـریبان برای غارت ایران بوده‌ایم.
مجله هفتگی عصر جدید در شماره 24 مورخ نوزدهم ژوئن 1963 در مقاله‌ای با عنوان «توطئه مـرتجعین ایـران»مواضع دولت شوروی را منعکس می‌کند.در این مقاله تمامی آشوبها و خرابکاریهایی که توسط عـمال شـاه-بـرای منحرف جلوه دادن قیام مردم ایران-انجام شده بود اسناد ساواک نیز آن را تأیید می‌کند بـه حساب ملت ایران گذاشته و آن را«توطئه روحانیون» می‌داند.«سخن گویان رسمی می‌گویند که تـمام این اغتشاشات خودبه‌خود بـه وجـود نیامده بلکه نتیجه توطئه رهبران مرتجع و آخوندها مسلمان بوده است....»
نویسنده مقاله،روحانیون را به سوءاستفاده از مذهب و تعصب مذهبی مردم در جهت اهداف خودشان متهم نموده است و روحانیون را متحد فئودالها می‌داند.«...آنها از تـعصب مذهبی مردم سوءاستفاده نموده و آنها را اغفال نمودند...با دلائل کافی می‌توان تصور نمود که آنها با تمام عناصر ارتجاعی مخصوصا فئودالها در جریانات اخیر همکاری داشته‌اند.»
رادیو آلمان غربی نیز در تیر 1342 سخن‌رانی«هـوپکه»را بـا عنوان«پس از بلوای ملاها» پخش نمود که شاه را اصلاح‌طلب و منجی ایران معرفی می‌کند و از قدرت و جسارت او که شخصا با دستور به ارتش به سرکوبی مخالفان می‌پردازد،تمجید می‌کند و نوید حمایت کشورهای غـربی را بـه ایران می‌دهد و از قیام مردم تحت عنوان«کودتای ارتجاع علیه شاه»یاد می‌کند.روزنامه لوموند که در 25 ژوئیه 1964 مقاله‌ای را در این خصوص به چاپ رسانده است تنها روزنامه‌ای است که تا حـدودی نـظر به واقعیات داشته و به عوامل وقوع قیام-غیراز آنچه که تمام رسانه‌ها و مطبوعات ادعا می کردند-پرداخته است و از بحران اقتصادی ایران،مشکلات اجرای طرح اصلاحات ارضی،اوضاع نابسامان تـجار، صـنعتگران و بـازاریان و دستگیر حضرت امام خمینی بـه‌عنوان عـلل وقـوع«تظاهرات وخیمی که شاه را تکان داد»،نام می‌برد.
قیام پانزده خرداد که نشانگر اوج انزجار و تنفر عموم ملت ایران از استباد و استعمار خارجی بـود،عـلی‌رغم تـبلیغات و سیاسی‌کاریهایی که در منحرف کردن اذهان عمومی توسط شـاه و بـی‌معنی جلوه دادن آن توسط گروههای سیاسی و اپوزیسیون انجام گرفت،نتایج بسیار مهمی در بر داشت:جبهه مردمی و مذهب جدید و سازش‌ناپذیری در بـرابر اسـتبداد گـشود.هرچند که خبرگزاریها و مطبوعات خارجی دین خود را به شاه و حـکومت استبدادی او ادا کردند،اما نتوانستند مانع از تحقق آرمان مردم ایران شوند که نهایتا در بهمن 1357 با پیروزی انقلاب اسلامی بـه بـار نـشست.
یکی از مهم‌ترین نتایج قیام،حضور روحانیت و مرجعیت در مبارزات و به دست گـرفتن رهـبری آن بود.
پانوشتها
(1)-گزارش ساواک در خصوص تظاهرات تهران به نکته جالبی می‌پردازد و خلاف این گفته را ثابت مـی‌کند:«...بـدون ایـنکه کسی یا جمعیت مؤثری در پارک شهر مشاهده شود کتابخانه پارک به آتش کشیده شـد.آیـا ایـن نمی‌تواند قابل تردید باشد که آتش‌سوزی از جانب مردم واقعی صورت گرفته؟باتوجه به این دلایل غـیرقابل تـردید بـاید اذعان داشت که تمام این فجایع و خرابکاریها و آتش‌سوزیها زیر سر سازمان امنیت بوده اسـت...بـنابراین واقعیت این است که دولت واقعا مقدمات چنین فجایعی را خودش فراهم کرده و به مـرحله اجـرا گـذارده است.»ر.ک:گزارش اطلاعات داخلی ساواک،15/3/42.
(2)-گزارش اطلاعات داخلی ساواک،مصاحبه دادستان فرماندار نظامی،417/42: «مـصاحبه دادسـتان فرماندار نظامی تهران در مورد پول گرفتن دستجاتی که در روز 15 خرداد جهت بلوا و آشوب راه افتاده بـودند از چـند مـورد انتقاد...واقع شده است.اولا اینکه این اظهارات و دعاوی ضعف وضعیت استحفاظی و تأمینی پایتخت را می‌رساند کـه مـی‌شود با سیصد هزار تومان امنیت آن را متزلزل نمود...در ثانی محافل مطبوعاتی این دعـاوی را حـاکی از نـهایت ضعف و بیهودگی دستگاههای عریض و طویل نظیر سازمان امنیت و اداره اطلاعات شهربانی و کلانتریهای تابعه می‌دانند....»
برای دیدن اسناد مربوط به این مقاله به نشانی زیر مراجعه کنید :
فصلنامه مطالعات تاریخی ، شماره 7، بهار 1384 صفحه 179 تا 197