نظمیه در دوران قاجار

 نظم اساس و شالوده تشکیل یک اجتماع است و چنانچه نظمى وجود نداشته باشد جامعه به هرج و مرج کشیده شده و از هم گسسته خواهد شد.
دستگاههاى دادگسترى و شهربانى در این رهگذر عامل کنترل اجبارى جامعه هستند؛ شهربانى یکى از سازمانهاى اجتماعى است که مرورى بر تاریخ آن به سبب اهمیتش در جامعه مفید خواهد بود.
سابقة ایجاد تشکیلات نظمیه به شکل نوین (شهربانى) جهت تأمین و حفظ امنیت، به اوایل دورة ناصرى باز مى‌گردد. نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه میرزا تقى‌خان امیرکبیر چون به ارزش و اهمیت امنیت واقف بود قدم اول را در راه ایجاد و حفظ شهرها و راهها برداشت. نخستین اقدامش تأسیس «سازمان خفیه» بود. امیر براى امنیت شهر تهران دستور داد چند قراولخانه در خیابانها و کوچه‌هاى شهر بنا کنند. پس از امیرکبیر، میرزا حسین‌خان سپهسالار اعظم، با به کارگیرى تعدادى سرباز جهت امنیت شهر، مجددا قراولخانه‌هاى زمان امیرکبیر را فعال نمود. عنوان «نظمیه» را نخستین بار او به کار برد و ادارة امور امنیتى شهر را به عهده وزارت داخله گذاشت، در این زمان ریاست نظمیه تهران را محمدعلیخان به عهده داشت.
در سال 1295ه ق ناصرالدین شاه قاجار در جریان سفر دوم خود به اروپا کنت دو مونت فرت را براى تأسیس ادارة پلیس از اتریش به ایران آورد.
کنت با کمک دستیاران خود به بررسى وضعیت شهر تهران پرداخت و در گزارشى که به ناصرالدین شاه داد متعهد شد با 400 نفر پلیس و 60 نفر پلیس سوار امنیت تهران راتأمین خواهد کرد و نظامنامه‌اى در مورد وظایف این اداره تنظیم نمود و به شاه داد. شاه پس از تأئید و امضا، دستور اجرایش را به کامران میرزا نایب‌السلطنه حاکم تهران داد. نخستین تابلوى شهربانى که روى آن عبارت «ادارة جلیله پلیس دارالخلافه و احتسابیه» نوشته شده بود در سردر عمارت واقع در خیابان الماسیه نصب شد. بدین ترتیب مردم با واژه پلیس آشنا شدند.
کنت به مدت 14 یا 15 سال در نظمیه خدمت کرد و در سال 1309 (ماجراى تحریم تنباکو) از ریاست نظمیه معزول شد و میرزا سیدعبدا... انتظام السلطنه رئیس نظمیه تهران شد. پس از او ریاست نظمیه را میرزا ابوتراب خان نورى ملقب به نظم الدوله (معاون کنت دومونت فوت) عهده‌دار شد.
از قرارى که مى‌گویند، پس از استعفاى کنت تا انقلاب مشروطه ادارة نظمیه سیزده رئیس به خود دیده. بعد از استبداد صغیر و خلع محمدعلیشاه قاجار و سلطنت احمدشاه به نیابت علیرضا خان عضدالملک مجلس دوم درصدد برآمد جهت ایجاد امنیت در شهرها سازمانى فراخور احتیاج کشور دایر کند. در نتیجه، سازمانى به نام «ادارة کل نظمیه» به وجود آمد که ریاست آن به عهده یپرم‌خان ارمنى واگذار شد. یپرم عده‌اى از افسران قزاقخانه و سازمانهاى دیگر انتظامى را به استخدام اداره نظمیه درآورد و درجة افسرى داد.
پس از مرگ علیرضاخان عضدالملک، ناصرالملک همدانى، که قسمتى از عمر خود را در انگلستان به سر برده بود و با مؤسسات تمدنى جدید آشنایى داشت، به نیابت سلطنت انتخاب شد. وى با استفاده از مستشاران خارجى دو قوة نظامى در شهرها و دهات ایجاد نمود. مستشاران بدین منظور از کشور بیطرف سوئد استفاده نمودند و ابتدا سه افسر به ریاست یالمارسن براى تشکیل ژاندارمرى استخدام کردند و چون نتیجه مطلوب بود مستشاران درصدد تشکیل ادارة نظمیه براساس موازین اروپایى برآمدند. در سال 1291ش هیئت وزیران تصویب نمودند که یالمارسن با استخدام عده‌اى افسر از سوئد نظمیه را تشکیل دهد در نتیجه یک هیئت سه نفره به ریاست سرهنگ وستداهل وارد تهران شد. پس از مدتى به ریاست کل شهربانیهاى ایران گمارده شد. وى پانزده افسر سوئدى استخدام و به ایران منتقل نمود. وستداهل در شهر تهران هشت کمیسرى (کلانترى) دایر کرد و علاوه بر استخدام چندین آژان، عدة زیادى از فارغ‌التحصیلان مدرسه سن لویى و مدرسه ایران، آلمان و مدرسه آمریکایى را که حداقل زبان فرانسه مى‌دانستند به استخدام درآورد و یک آموزشگاه که در آن افسران سوئدى تدریس مى‌کردند و دوره‌اش یک سال بود تأسیس کرد.
عدة زیادى دورة این مدرسه را طى کردند و به درجه افسرى رسیدند و شهربانى به دست همین عده بنا شد؛ ازجمله بعضى از رؤساى شهربانى نظیر سرپاس مختارى، سرپاس رادسر و سرپاس سیف بعدها از بین فارغ‌التحصیلان همین مدرسه انتخاب شدند.
وستداهل تا سال 1302ش در ایران باقى ماند و دراین سال هنگامى که رضاخان سردار سپه به ریاست دولت منصوب شد به خدمت وستداهل و سوئدیها خاتمه داد و شهربانى را به افسران ایرانى سپرد. اولین رئیس شهربانى دورة پهلوى اول سرهنگ محمد درگاهى بود. از آنجایى که موضوع مقاله درخصوص «نظمیه در دوران قاجاریه» است لذا بدین مجمل بسنده مى‌شود و در ذیل چند نمونه عکس از میان مجموعه عکسهاى موجود در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران انتخاب شده که تحت عنوانهاى ناصرالدین شاه قاجار به اتفاق رجال آن دوره، رؤساى نظمیه و افسران اداره نظمیه، کمیساریاى نقاط مختلف ایران و نیروهاى قراسوران (پلیس) به نظر خوانندگان مى‌رسد.