رضاشاه و بهائی‌ها

اشاره: رشد و شکوفایی بهاییت در دوران رضاشاه آن‌چنان این فرقه را به وجد آورد که اسدالله مازندرانی از مبلغان و مورخان طراز اول بهایی در این باره می‌نویسد:«پس از برچیده شدن آن دولت [قاجاریه] که در تمام مدت با دولت امویه قابل تطبیق بود، اعلیحضرت رضاشاه پهلوی که در آن هنگام سردارسپه و رئیس‌الوزراء بود به سلطنت نشست و در 29 جمادی‌الاول 1344ق تخت و تاج شاهی ایران را تصرف نمود. از هر جهت رونقی جدید و اصلاحاتی در این کشور پدید آورد، به نظر می‌آید مملکت روی به امنیت و عدالت و تساوی آورد.» حسین فردوست نیز در بخشی از خاطرات خود درباره روابط رضاشاه و بهایی‌ها اینچنین می‌گوید:«...اصولاً رضاخان نیز با بهاییت روابط حسنه داشت، تا حدی که اسدالله صنیعی را، که یک بهایی طراز اول بود، آجودان مخصوص محمدرضا کرد». در عین حال، رشد و نفوذ بهاییان در دوران رضاشاه با موانعی روبرو بود که مهمترین آن‌ها حساسیت مراجع دینی، نیروهای مذهبی و عموم ایرانیان به بهاییت و نیز عدم اجازه قوانین جاری کشور به دلیل رسمیت نداشتن مسلک بهایی بوده است. به طوریکه هر چقدر افراد بهایی و مبلغان آنها آزادی عمل به دست آوردند، در برابر افرادی که به مبارزه با آنها برمی‌خاستند، دچار محدودیت و فشار دستگاه می‌شدند. مانع دیگری که بر سر راه رشد بهایی‌ها در دستگاه حکومتی دوران رضاشاه قرار داشت، نفوذ انگلستان بود. واقعیت این است که «بهاییت» سازمانی سیاسی است که سازه‌های سازمانی آن در اوایل قرن بیستم در ایالات متحده شکل گرفت و از آن به بعد به عنوان یک سازمان آمریکایی در محافل سیاسی مطرح گردید و در دوران رضاشاه و در پی رقابت انگلیس و آمریکا در ایران، انگلیسی‌ها که نفوذ بیشتری در حکومت داشتند، اجازه قدرت‌نمایی به تشکیلات وابسته به آمریکا را نمی‌دادند.

چنان که اسناد حاضر نشان می‌دهند، در سال 1314 پس از آنکه هویت بهایی افرادی چون «عبدالکریم ایادی» برای ارتش محرز می‌شود، رضاشاه دستور می‌دهد تا اگر این افراد از عدم تظاهر در خصوص بهایی بودن خود امتناع نمودند، از ارتش اخراج شوند، و حتی دستور داده بود که آن‌ها در تعرفه(فرم) استخدامی مقابل کلمه مذهب، حتماً باید کلمه مسلمان یا یکی از ادیان رسمی را بنویسند و حتی اجازه ندارند مقابل آن را خالی بگذارند. با این همه، گسترش دامنه نفوذ و اقتدار بهاییان در حکومت و سیاست و دیگر شئون کشور در دوران پهلوی به صورت تدریجی ادامه یافت و این روند به خصوص بعد از کودتای 28 مرداد 1332 و با افزایش نفوذ قدرت آمریکا در ایران، تشدید شد و در دوران نخست‌وزیری امیرعباس هویدا به اوج و کمال خود رسید. عبدالکریم ایادی نیز در این میان به صورت حیرت‌انگیزی در دستگاه حاکمه رشد کرد. وی در دوره پهلوی دوم ابتدا پزشک مخصوص شاه و در ادامه بنابه گفته فردوست «بانفوذترین فرد دربار و به تدریج بانفوذترین فرد کشور شد» و «نفوذ او با نفوذ محمدرضا مساوی بود». فردوست در جای دیگر می‌گوید:«...نفوذ اصلی بهاییت در دوران عبدالکریم ایادی بود...ایادی با نفوذی که نزد محمدرضا کسب کرد بهایی‌ها را به مقامات عالی رساند. او مسلماً در رسانیدن امیرعباس هویدا(بهایی) به نخست‌وزیری نقش اصلی را داشت».

******

 

سند شماره 1:

وزارت جنگ

لشگر 2 ساخلو مرکز

رکن 1 سجلات

نمره41219 /22951

به تاریخ 16-9-1314

خیلی محرمانه-مستقیم

کفالت ستاد ارتش

نظر به اینکه بعضی از افسران در کتابچه تعرفه ده ساله مذهب خود را بهائی نوشته و امضاء نموده‌اند علیهذا متمنی است مقرر فرمایند در این موضوع نظریه ستاد ارتش را اعلام فرمایند.

فرمانده لشگر نمره 2 ساخلو مرکز: سرلشگر مقدم

مراتب عیناً به شرف عرض[اعلیحضرت] رسید. فرمودند نبایستی قبول کنند. غیر از مذاهب رسمی معموله مذهب دیگری را به رسمیت نمی‌شناسیم و افسرانی که اینطور خود را معرفی کرده‌اند معلوم و راپورت دهند [و] توبیخ کنند تا اگر لایق خدمت نباشند حتی از خدمت اخراج شوند و از این قبیل تشبّثات بایستی به کلی جلوگیری کرد. 14/9/18

 

سند شماره 2:

نمره 5544

تاریخ 14/9/18

به کلی محرمانه-مستقیم

فرمانده لشگر نمره 2 ساخلو مرکز

راپرت نمره 41219 /22951-14/9/16 عیناً از شرف عرض پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی گذشت. فرمودند غیر از مذاهب رسمی که در تمام دنیا معروفیت دارند مذهب دیگری را به رسمیت نمی‌شناسیم و لشگر نباید از هیچ افسری و عضوی یک چنین ترّهاتی[=مزخرفاتی] که در هیچ جا رسمیت ندارد قبول کند. مخصوصا مقرر فرمودند افسرانی که اینطور خود را معرفی کرده اند بایستی معلوم و با سوابق خدمتی آنها راپرت داده شود که از شرف عرض بگذرد تا اگر لایق خدمت ارتش نباشند از خدمت اخراج و از این قبیل تشبّثات باید به کلی جلوگیری گردد. علیهذا مقتضی است قدغن فرمائید به امتثال امر مبارک، افسران منظور را به ستاد ارتش معرفی نمایند. کفیل

 

سند شماره 3:

وزارت جنگ

لشگر 2 ساخلو مرکز

رکن 1 سجلات

نمره 42289 /23500

به تاریخ 22-9-1314

ضمیمه 4 جلد تعرفه

به کلی محرمانه و مستقیم

کفالت ستاد ارتش

عطف به مرقومه نمره 5544-14/9/18 کتابچه تعرفه چهار نفر از افسران ذیل

سروان دکتر عبدالکریم ایادی

ستوان یکم علی صانعی

" " حسین آوارگان

" " اداری حسن ویژه گل گلاب

که مذهب خود را بهائی معرفی نموده‌اند تلواً تقدیم می گردد و کتابچه تعرفه افسران وظیفه که محتمل است بین آنان نیز عده[ای] باشند تاکنون واصل نگردیده است. پس از وصول اسامی آنها نیز راپرت خواهد گردید.

فرمانده لشگر 2 ساخلو مرکز- سرلشگر مقدم


سند شماره 4:

وزارت جنگ

ستاد ارتش

شعبه مرموزات

مورخه 14/9/27

پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی

راپرت

مفتخراً به شرف عرض می‌رساند:

طبق راپرت فرمانده لشگر نمره 2 ساخلو مرکز چهار نفر افسرانی که در کتابچه تعرفه ده ساله مذهب خود را بهائی امضا کرده‌اند هویت آنها به شرح ذیل است:

1- سروان طبیب عبدالکریم ایادی در 1305 جزو محصّلین طب به خرج ارتش به اروپا اعزام و پس از خاتمه تحصیل در سال 1313 به رتبه سروانی طبیب نائل گردید. طبق مندرجات ورقه سجلاتی سروان مزبور در خدمت مربوطه جدّی و به انجام وظیفه علاقه‌مند است.

2- ستوان یکم حسین آوارگان در سال 1305 از مدرسه صاحب‌منصبی نظام خارج و به خرج ارتش هشت سال در اونیورسیته و مدرسه عالی الکتریسته پاریس تحصیل کرده. طبق مندرجات ورقه سجلاتی در انجام وظیفه جدّی ولی قدری بوالهوس است(متخصّص فنّی گروهان ارتباط گردان مستقل نمره 2 لشگر 2)

3- ستوان یکم علی صانعی دواساز " " در خدمت مربوطه لایق و جدی است.

4- ستوان یکم اداری حسن ویژه گل گلاب " " در امور مالی لایق و امین است.

محض استحضار خاطر خطیر شاهانه راپرت گردید

[اعلیحضرت] فرمودند افسران مزبور یا از این وضعیت بایستی صرف نظر کنند و یا اینکه خلع درجه و حبس گردند و تمام مخارجی که برای آنها شده از آنها بگیرند و از خدمت اخراجشان کنند و اساساً غیر از مشمولین وظیفه(چه تأمین و چه افسر وظیفه) که دین و مذهب در حق دو سال خدمت آنها منظور نیست نبایستی [ناخوانا] شود و سوابق اشخاص تحقیق شود که افسران ارتش قبل از ورود به دانشکده و یا اعزام به اروپا برای تحصیلات مسلمان باشند و فقط ...[بقیه متن موجود نیست]

 

سند شماره 5:

ارکان حرب کل قشون

نمره 5623

تاریخ 14/9/29

فوری-محرمانه-مستقیم

کفیل رکن 3

چون بعضی اشخاص به اسم بهائی نام مذهب برای خود قائل می شوند و مطابق احصائیه[ناخوانا] مذاهب معموله دسته[ای] که مذهب آنها به نام بهائی معروف باشد در دنیا رسمیت ندارند علیهذا غیر از مشمولین وظیفه(چه افسر و چه تأمین وظیفه) که در ظرف دو سال خدمت تحت‌السلاح[=سربازی] دین و مذهب برای آنها منظور نیست بایستی در مورد اشخاص دیگر قبل از ورود به دانشکده افسری یا اعزام به اروپا به منظور تحصیلات مداقه کامل به عمل آید که انتخاب شوندگان دارای مذهب اسلام باشند. فقط برای امور فنی ممکن است عنداللزوم از سایر[مذاهب] ملل متنوعه نیز که رسمیت آنها در دنیا محرز است(مثل مسیحی، زردشتی، کلیمی) انتخاب و به اروپا اعزام داشت. کفیل

 

سند شماره 6:

ارکان حرب کل قشون

نمره 5685

تاریخ 14/9/29

محرمانه-مستقیم

فرمانده لشگر نمره 2 ساخلو مرکز

عطف به نمره 42289/23500 -14/9/22 حسب‌الامر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی مقرر است چهار نفر افسر منظور یا از این وضعیت بایستی صرف نظر نمایند یا اینکه خلع درجه و محبوس شوند. به علاوه تمام مخارجی هم که از ارتش برای آنها شده از مشارالیهم مسترد گردد و از خدمت نیز اخراج شوند. علیهذا مقتضی است قدغن فرمائید به امتثال امر مبارک نتیجه اقدامات لشگر را سریعاً اعلام دارند تا از شرف عرض بگذرد. کفیل

 

سند شماره 7:

وزارت جنگ

لشگر 2 ساخلو مرکز

رکن 1 سجلات

نمره 24447 /44010

به تاریخ 11-10-1314

به کلی محرمانه و مستقیم

کفالت ستاد ارتش

عطف به مرقومه نمره 5685-14/9/29 از چهار نفر افسران منظور ستوان یکم علی صانعی و حسن ویژه گل گلاب در کتابچه تعرفه مذهب خود را به مسلمان تصحیح به علاوه کتباً متعهد شده‌اند که در مجامع و مجالس بهائی حاضر نشده و از این وضعیت صرف نظر نمایند و سروان دکتر عبدالکریم ایادی چون مثل سایرین اصلاح ننمود و از نصایحی که در این چند روزه به مشارالیه داده شده نتیجه حاصل نگردید لذا به امتثال امر مطاع اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی ارواحنا فداه خلع درجه و محبوس گردید. مشارالیه حاضر است که کلمه «بهائی» را در ستون تعرفه برداشته اساساً هیچ ننویسد و التزام کتبی می سپارد که در مجامع و مجالس آنها حاضر نشده و به هیچ وجه رفت و آمد نداشته باشد ولی قید کلمه «مسلمان» را در ستون تعرفه نمی نماید و چون ستوان یکم حسین آوارگان مأمور دستگاه بی‌سیم نوسود می‌باشد در عوض مشارالیه ستوان یکم عباس فرزانگان* اعزام گردیده است که مشارالیه احضار و اوامر صادره حضوراً به مشارالیه ابلاغ و اجرا گردد.

فرمانده لشگر 2 ساخلو مرکز-سرلشگر حسن مقدم

مراتب قبلاً و شفاهاً به شرف عرض رسید و فرموده‌اند دستورات همانست که قبلاً صادر شده. حسب‌الامر مبارک دکتر مزبور بایستی تمام مخارج که ارتش در حق او نموده بدهد [و] برود و نتیجه شعبه راجع به ستوان آوارگان هم بعداً که رسید ارائه دهید تا به امتثال امر مبارک اقدامی که لازم است به عمل آید.

---------------------------------------------------------------------------
* جالب توجه اینکه عباس فرزانگان در سال‌های بعد با سازمان سیا مرتبط گشت و این سازمان در خانه ‌ای امن در واشنگتن آموزش‌های ویژه ‌ای در خصوص جاسوسی و عملیاتی که پیش روی بود به وی داد. وی پس از پایان این آموزش‌ها در تیرماه 1332 به تهران بازگشت و به عنوان عامل اصلی سیا برای اجرای کودتا مشغول به کار شد. سرهنگ عباس فرزانگان به پاسداشت همکاری تنگاتنگ خود در اجرای عملیات کودتا در دو دولت زاهدی به وزارت پست و تلگراف و پس از آن نیز بارها به سفارت‌های مختلف منصوب شد.

 

سند شماره 8:

وزارت جنگ

ستاد ارتش

نمره 2651/ج2

مورخه 1314/10/1

محرمانه-فوری

دفتر ستاد ارتش-در مرموزات بماند

متحدالمال

چون به طوریکه ضمن رسیدگی و تفتیش تعرفه‌های ده ساله ارسالی از قسمت‌ها مشهود گردیده بعضی از افسران مذهب خود را بهائی قید نموده‌اند علیهذا حسب الامر شاهانه ابلاغ می‌دارد که دین و مذهبی که فرقه بهائی به خود نسبت می‌دهند رسمیت ندارد و به هیچ وجه نبایستی ضمن تعرفه‌ها در مقابل مذهب کلمه بهائی ذکر نمایند و هیچگونه تظاهراتی از طرف آنها نباید بشود و کوچکترین تظاهری که از طرف آنها می‌شود باید فوری جلوگیری و به مرکز راپرت گردد. افسرانی که در تعرفه خود و یا موارد دیگر برخلاف دستور صادره تظاهرات بهائی نمایند بایستی اگر وظیفه هستند از خدمت افسری خارج و مانند سرباز وظیفه دوره خدمت خود را طی نموده مرخص شوند و اگر وظیفه نیستند بایستی پس از خلع شئونات افسری در توقیف باشند تا تمام مخارجی را که دولت در حق آنها نموده مسترد دارند و بعد بروند و مخصوصاً اوامر شاهانه شرف صدور یافت که سفید گذاردن محل معینه برای تعیین مذهب نیز یک نوع تظاهر است و این ترتیب هم نباید از آنها پذیرفته شود. افسران ارتش فقط می توانند اسم یکی از ادیان و مذاهب رسمی را در تعرفه خود قید نمایند.

کفیل ستاد ارتش-سرلشگر ضرغامی

 

سند شماره 9:

وزارت جنگ

ستاد ارتش

نمره 5955

مورخه 14/10/14

محرمانه-مستقیم

فرمانده لشگر نمره 2 ساخلو مرکز

عطف نمره 24447 /44010-14/10/11 اعلام می دارد امر مبارک همانست که قبلاً شرف صدور یافته. مقتضی است قدغن فرمائید طبق متحدالمال نمره 2651/ج2-14/10/1 دکتر ایادی تمام مخارجی را که از ارتش برای مشارالیه مصرف شده تأدیه و خارج گردد. راجع به ستوان یکم حسین آوارگان نیز نتیجه اقدامات مابعد لشگر را اعلام فرمائید. کفیل ستاد ارتش

 

سند شماره 10:

وزارت جنگ

لشگر 2 ساخلو مرکز

رکن 1 سجلات

نمره25585 /46297

به تاریخ 16-10-1314

به کلی محرمانه و مستقیم

کفالت ستاد ارتش

عطف به مرقومه نمره 5955-14/10/14 در نتیجه نصایحی که از طرف افسران ارشد و رؤسا مربوطه به دکتر ایادی داده شد مشارالیه در کتابچه تعرفه مذهب خود را به مسلمان تصحیح نمود و کتباً متعهد گردید که در مجامع و محافل بهائی حاضر نشود. علیهذا امر فرمائید مفاد راپرت نمره 24447 /44010-14/10/11 را کان لم یکن فرض نمایند.

فرمانده لشگر 2 ساخلو مرکز-سرلشگر حسن مقدم

بسیار خوب منظور این بود که امر مبارک اجرا و تظاهراتی نشود و راجع به [حسین]آوارگان هم که راپورت رسید از نتیجه راپورت تهیه شود که [ناخوانا] به شرف عرض برسد.