13 تیر 1400
اقدام‌های میرزا حسن رشدیه
میرزاحسن رشدیه با تاسیس نهادهای آموزشی مدرن در تبریز و سپس در تهران نام خود را در تاریخ معاصر ایران پرآوازه کرده است. این بخش از نوشته، شرح مختصری از فعالیت‌ها و اقدام‌های وی در تاسیس و رشد مدارس جدید و شیوه‌های آموزشی مدرن را توضیح می‌دهد...
میرزاحسن رشدیه با تاسیس نهادهای آموزشی مدرن در تبریز و سپس در تهران نام خود را در تاریخ معاصر ایران پرآوازه کرده است. این بخش از نوشته، شرح مختصری از فعالیت‌ها و اقدام‌های وی در تاسیس و رشد مدارس جدید و شیوه‌های آموزشی مدرن را توضیح می‌دهد...
نخستین مدرسه ابتدایی به سبک جدید ٣٧ سال و نخستین دبیرستان ٤٧ سال پس از تاسیس دارالفنون که یک مرکز عالی آموزشی بود، در‌ایران تاسیس شد. ملاحظه می‌شود که دارالفنون در هنگام تاسیس پیش نیازهای خود را نداشته و از این رو آن انتظاری که از آن می‌رفت حاصل نشد.
میرزا حسن رشدیه پس از آنکه مدرسه‌ای را در ایروان تاسیس کرد و مورد توجه ایرانیان قرار گرفت، تشویق شد تا مدرسه‌ای در تبریز بگشاید. گرچه‌این مدرسه مورد استقبال مردم قرار گرفت ولیکن چندین بار بسته و رشدیه متواری شد. ولیکن هر بار عشق به تعلیم و‌تربیت کودکان ایرانی او را به تحمل سختی‌ها وادار کرد، به طوری که نام او زینت بخش تاریخ آموزش‌وپرورش کشور شد.
این مدرسه علاوه بر تدریس کودکان به مردان بی‌سواد ٢٥ تا ٤٠ ساله هم آموزش می‌داد به طوری که در مدت ٩٠ ساعت تدریس، خواندن و نوشتن را فرا می‌گرفتند.
رشدیه بعدا به تهران رفت و کار خود را دنبال کرد.
میرزاحسن رشدیه نخستین مولف کتاب‌های درسی ابتدایی در ایران است. از او ٢٧ کتاب چاپ شده موجود است که بعضی از آنها عبارتند از:
بدایه التعلیم، این کتاب را برای نوآموزان سال اول ابتدایی در سه جلد نوشته است.
جلد اول برای دو ماه اول، جلد دوم و سوم برای پنج ماه آخر، نهایه‌التعلیم، جلد اول درس فارسی و جلد دوم شامل مطالب علمی کفایه‌التعلیم، برای آموزش املای فارسی هدایه‌التعلیم، برای‌تربیت معلم اخلاق، برای شش کلاس دبستان.
رشدیه این کتاب‌ها را با هزینه خود چاپ می‌کرد و در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌داد.
جالب است بدانیم که رشدیه برای اداره مدرسه، نظامنامه‌ای نوشته که شامل 41 فصل است و هر فصل به یک موضوع اختصاص دارد. مثلا در تکالیف مدیران مدارس ابتدایی می‌نویسد:
- مدیر مدرسه در قبول متعلم اگر فقط شهریه را منظور بدارد، بسی ظلم کرده است.
- مدیر باید شهریه را محض استقلال تعلیم و‌تربیت اخذ نماید، زیرا که مطالبات اجرت برای تعلیم حرام است.
مدیر مدرسه اگر نتواند از حالات دروس عموم متعلمین مستحضر شود، مدرسه را تعطیل نماید که وبالش تخفیف یابد.
در سال‌های بعد به تدریج مدارس ویژه‌ای در تهران و شهرستان‌ها دایر شد و کتاب‌های درسی به وسیله موسسین، مدیران و معلمان این مدارس تالیف و نشر یافت. نمونه کتاب‌هایی که در دوره ابتدایی تدریس می‌شد عبارتند از:
کتاب علمی در اخلاق و اصول و فروع دین از میرزا یحیی دولت آبادی، تعلیم الاطفال در الفبا و قرائت فارسی از میرزا محمودخان، مفتاح الملک، شجره طیبه در اخلاق و اصول و فروع دین از میرزا یحیی دولت آبادی، تاریخ مختصر ایران از محمدعلی‌فروغی ذکاءالملک، جغرافیا از میرزا رضاخان مهندس‌الملک. کتاب‌هایی که برای دوره ابتدایی نوشته می‌شد بر اساس سلیقه و تجارب شخصی نویسنده بود و هدف و برنامه، همان‌اندیشه‌های نویسنده بود که اغلب با شرایط سنی کودکان و مسائل یادگیری آنها مطابقت نداشت.
نخستین مدرسه متوسطه در ایران در سال ١٣١٥ ق/ ١٢٧٥ ش به نام مدرسه علمیه تاسیس شد. در این مدرسه علاوه بر درس‌های ادبی، درس‌های فیزیک و شیمی و ریاضی و طبیعی نیز تدریس می‌شد، اما این درس‌ها کتاب و برنامه منظمی نداشتند. معلمین نیز برای تدریس آموزش اختصاصی ندیده بودند. اغلب این معلمین از کتاب‌ها و جزوه‌هایی که خود در دارالفنون داشتند در کلاس درس جزوه می‌گفتند و بچه‌ها می‌نوشتند. به‌این ترتیب جزوه نویسی مهم‌ترین فعالیت آموزشی بود که متاسفانه در بعضی از کلاس‌ها هنوز ادامه دارد.
یکی از محصلین خوب دارالفنون علی خان مهندس، پسر قاسم است. نامبرده پس از گذراندن دوره تحصیلات خود در دارالفنون به فرانسه اعزام شد و در آنجا دوره توپخانه را گذراند. او پس از بازگشت به ایران به معلمی‌توپخانه دارالفنون برگزیده شد و در این مدت به تالیف تعدادی کتاب دست زد. یکی از این کتاب‌ها که در دارالفنون مدت‌ها تدریس می‌شد کتاب حکمت طبیعی اصول علم فیزیک بود. موضوع این کتاب مکانیک جامدها، مکانیک سازه‌ها، گرما، الکتریسته و مغناطیس بود. نخستین چاپ این کتاب در سال ١٢٩٥ هجری قمری برابر ١٢٥٦ شمسی بود.
پس از تاسیس مدارس جدید به تدریج تالیف کتاب‌های درسی مدارس متوسطه آغاز شد. از افراد آگاهی که در نوشتن کتاب درسی پیش قدم بوده است، میرزا محمدعلی خان ذکاءالملک فروغی بوده که نخستین کتاب فیزیک را برای دوره دبیرستان نوشته است. در مقدمه این کتاب می‌خوانیم:
بسم الله الرحمن الرحیم
دیباچه
بعدالحمد والصلوه. هشت نه سال قبل‌این بنده در مدرسه علمیه که از مدارس متوسطه شهر طهران محسوب می‌شود، سمت معلمی علم فیزیک داشتم و سه دوره این علم را برای سه طبقه از طبقات متعلمین آن مدرسه تدریس نمودم. دوره اول را به مقتضای استعداد محصلین بالنسبه مفصل گفتم و دوره دوم و سوم را که کم قوه‌تر بودند مختصر کردم و از آنجا که کتابی در‌این علم مناسب تدریس طبقات مزبوره موجود نبود مطالب را از خارج برای شاگردان تقریر می‌نمودم و می‌نوشتند.تقریراتی که برای طبقات دوم و سوم کرده بودم چون جمع و تدوین شد به صورت کتابی درآمد. در این اوقات بعضی از دوستان آن را پسندیده و چون احتیاج مدارس را به یک دوره مختصر از علم فیزیک می‌داشتند بنده را محرک شدند که بعضی تصاویر بر آن کتاب ملحق نموده و آن را به طبع برسانم.... ١٣٢٧ بنده شرمنده محمدعلی بن فروغی (ذکاءالملک)
روزنامه دنیای اقتصاد - شماره ۲۱۹۷ا