متین دفتری ؛مهره رضاشاه که مغضوب او شد

  روز پنجم تیر 1350 دکتر احمد متین دفتری سناتور وقت و نخست وزیر سابق، در 73 سالگی در تهران درگذشت.  وی از رجال گوش به فرمان دوره رضاخان بود. وی در 1306 وارد فعالیت اقتصادی در دادگستری شد و مراحل پیشرفت را پیمود و در پست های مختلف قرار گرفت، تا اینکه از 1315 تا 1318 به وزارت رسید و در آبان 1318 به نخست وزیری رسید. وی جوان ترین نخست وزیر رضاخان بود که در اجرای دستورات این دیکتاتور سر از پا نمی شناخت و لحظه ای تردید و تأخیر روا نمی داشت.[1] احمد متین دفتری همزمان با فعالیت در مشاغل اصلی، مشاغل فرعی دیگری هم چون ریاست دبیرخانه جامعه ملل در ایران، رئیس جمعیت طرفداران ملل متحد، نماینده سازمان بین المللی حقوق بشر در ایران، عضو فرهنگستان ایران، عضو دائمی دیوان بین المللی لاهه، رئیس شورای عالی بین المجالس و چندین شغل و عنوان جنبی دیگر را بر عهده داشت.[2]
 تولد و خانواده
احمد متین دفتری در بهمن 1275 در تهران متولد شد. جدش وزیر دفتر و پدرش نایب وزیر و مهردار بود. وی در کودکی به تقاضای جدش میرزاحسین خان وزیر دفتر و از طرف مظفرالدین شاه ملقب به اعتضاد خاقان شد و شغل لشگرنویسی فوج های دماوند و فیروزکوه و آتریاد پیاده سیستان و فوج منطقه تبریز ارثاً به او واگذار شد. پس از چندی نیز متین الدوله لقب گرفت.[3] بعد از اتمام تحصیلات ابتدایی وارد مدرسه آلمانی ها شد و پس از هشت سال تحصیل از آنجا فارغ التحصیل شد و بعد به استخدام وزارت امور خارجه درآمد.[4] با تأسیس مدرسه حقوق در 1297 توسط فیروز میرزا نصرت الدوله[5] در تهران، متین دفتری وارد مدرسه حقوق شد و در 1300 از آن فارغ التحصیل شد.[6] در آن موقع که بعد از کودتای 1299 نیز بود، مصدق السلطنه که به سمت والی آذربایجان تعیین شده بود، نوه برادرش متین الدوله یا متین دفتریِ را به سمت نماینده خود در تهران تعیین نمود. آشنایی متین دفتری با رضاخان از همین زمان آغاز شد و متین دفتری که در آن زمان، جوانی 25 ساله بود، ضمن بردن پیغام ها و تلگراف های رمزی دکتر مصدق و حبیب الله خان شیبانی فرمانده لشگر آذربایجان برای رضاخان و تهیه جواب تلگراف های با رمز والی آذربایجان، توجه سردار سپه را به خود جلب نمود.[7]
 ورود به مناصب اجرایی
متین دفتری در اوایل فعالیت های سیاسی داور به حزب او پیوست و در روزنامه «مرد امروز» داور هم مقالاتی می نوشت. زمانی که داور در اوایل سلطنت شاه، وزیر عدلیه شد، متین دفتری را هم به وزارت عدلیه برد. او کار ترجمه قوانین کشورهای اروپایی را انجام داد و به پاداش این خدمت جهت انجام مأموریتی از طرف دولت به دفتر جامعه ملل در ژنو رفت و ضمن خدمت دکترای خود را اخذ کرد.[8] وی از حامیان دولت رضاخان بوده و حتی در خارج از کشور نیز این وظیفه را دنبال می کرده است؛ از جمله، گزارشاتی راجع به مذاکراتش با مسئولین وزارت خارجه آلمان جهت جلوگیری از انتشار روزنامه پیکار در برلن و تعقیب و محاکمه عاملین انتشار این روزنامه که ظاهراً مطالبی ضد سلطنت می نوشته است، موجود است.[9] در سال 1310 به معاونت وزارت عدلیه معرفی شد. در همین زمان تیمورتاش وزیر دربار مغضوب رضاشاه شد و متین دفتری او را محاکمه کرد و رضایت رضاشاه را جلب کرد. متین دفتری در این دوران با دختر دکتر مصدق که دختر عموی پدرش محسوب می شد، ازدواج کرد و به این ترتیب علاوه بر نسبت فامیلی از سوی پدر، داماد او هم شد. البته دکتر مصدق در این زمان مغضوب بود و در ملک احمدآباد زندگی می کرد و ازدواج متین دفتری با دختر او از نظر سیاسی نقطه مثبتی برای او به شمار نمی رفت.[10] وی در مهرماه 1315 در کابینه محمود جم به وزارت دادگستری رسید و قریب سه سال تا احراز مقام نخست وزیری این سمت را به عهده داشت. از وقایع مهم این دوره می توان به دستگیری و محاکمه 53 نفر حزب کمونیست به دست او نام برد.[11] مهمترین نقش متین دفتری در دوران وزارت دادگستری تفسیر اصل 37 متمم قانون اساسی برای رفع اشکال ازدواج ولیعهد با فوزیه خواهر ملک فاروق بود؛ زیرا به موجب این اصل متمم قانون اساسی می بایست مادر ولیعهد، ایرانی الاصل باشد و وصلت محمدرضا پهلوی با یک دوشیزه مصری از لحاظ ولیعهد آینده ایران منع قانونی داشت؛ اما متین دفتری چاره کار را پیدا کرد و با تقدیم ماده واحده ای به مجلس با استفاده از اصلی که حق تفسیر قانون اساسی را به مجلس شورای ملی می داد، این مانع را از میان برداشت. سر انجام در 14 آبان 1317 لایحه ای در تفسیر اصل متمم قانون اساسی تقدیم مجلس شد که به موجب فرمان پادشاه، به فوزیه صفت ایرانی اعطا شد.[12] متین دفتری در خاطرات خود تأکید می کند که نقش وی در تهیه مقدمات ازدواج ولیعهد با فوزیه و کارگردانی هیئتی که برای انجام مراسم عقد و عروسی به قاهره رفته بود، از جمله عوامل مؤثر در انتخاب او به نخست وزیری بوده است.[13] در جریان کشف حجاب نیز متین دفتری از جمله مهره های رضاشاه در اجرای فرامینش بود.[14]
از دیگر فعالیت های متین دفتری می توان به ایجاد سازمان پرورش افکار نام برد. این سازمان از مهمترین سازمان های فرهنگی متمرکز در دوره رضاشاه بود که متین دفتری بنیانگذار آن بود. اساسنامه این سازمان در جلسه 12 دی 1317 به تصویب هیأت وزیران رسید. با تصویب این سازمان، روزنامه های وابسته به دربار با استقبال از این امر، تشکیل سازمان پرورش افکار را به مثابه آغاز نهضتی جدید در کشور قلمداد کردند. اهداف این سازمان اساساً ادامه همان سیاست های فرهنگ ستیزی حکومت رضاشاه بود.[15] این سازمان دارای شش کمیسیون بود.[16]
بعد از شروع جنگ جهانی دوم، ایران که بی طرفی خود را اعلام کرده بود، عملاً با انتخاب متین دفتری که به ژرمانوفیلی شهرت داشت، خود را طرفدار آلمان نشان داد. در سوم آبان 1318 محمود جم از مقام نخست وزیری برکنار و احمد متین دفتری وزیر دادگستری کابینه به نخست وزیری منصوب شد. علت این تغییر ظاهراً ارتباط نزدیک متین دفتری با آلمانی ها بود و رضاشاه که از پیروزی های نظامی هیتلر در آغاز جنگ جهانی دوم به وجد آمده بود و می خواست با آلمانی ها روابط نزدیک تری برقرار کند، با انتخاب یک نخست وزیر طرفدار آلمان راه دوستی و اتحاد با آلمان را هموارتر ساخت.[17] متین دفتری سابقه منشی گری سفارت آلمان را داشت.[18] روابط ایران و آلمان از آغاز زمامداری هیتلر در حال گسترش بود و بسیاری از پروژه های عمرانی و صنعتی در ایران به وسیله مهندسین و کارشناسان آلمانی اجرا می شد. رضاشاه به علت بغضی که از انگلیسی ها و روس ها داشت به آلمانی ها متمایل شده بود و بعد از انعقاد پیمان دوستی و اتحاد بین هیتلر و استالین و تقسیم لهستان بین آلمان و شوروی نیز، برای جلوگیری از سازش پنهان بین آن ها درباره ایران، بیشتر به آلمان نزدیک شد.[19]
اما دوران نخست وزیری متین دفتری با همه خوش خدمتی هایش با مشکلاتی مواجه شد، از جمله مشکل بازرگانی بین ایران و آلمان که نتوانست کاری از پیش برد و بیش از هشت ماه به طول نینجامید و در شب چهارم تیرماه 1319 مغضوب رضاشاه شد و از کار برکنار شد و به دستور رضاشاه و توسط سرپاس مختار به شهربانی برده شد. فردای آن روز به دستور رضاشاه، دکتر مصدق پدرزن و عموی دکتر متین دفتری بازداشت و به زندان شهربانی منتقل شد و پس از یازده روز به بیرجند تبعید گردید. متین دفتری چندی در زندان باقی ماند، سپس به منزل خود انتقال یافت و تحت نظر قرار گرفت.[20] برخی در علت برکناری می گویند که طراحی یک کودتا توسط متین دفتری با همکاری آلمانی ها و حمایت دکتر مصدق بوده است. وی پس از برکناری فقط به تدریس در دانشگاه مشغول بود.[21]
 بازگشت دوباره به سیاست
بعد از متین دفتری حسنعلی منصور به جای وی نخست وزیر شد و وزارت پیشه و هنر را نیز خود بر عهده داشت.[22] بعد از شهریور 1320 متین دفتری در پناه دکتر مصدق وارد فعالیت های سیاسی شد و کاندیدای نمایندگی مجلس از تهران شد؛ اما قبل از انتخابات به جرم طرفداری از آلمان توسط متفقین دستگیر شد. یک سال تحت نظر انگلیسی ها و یک سال تحت نظر روس ها بود؛ اما بعد از جنگ جهانی دوم آزاد شد.[23] دکتر مصدق نیز در این زمان که در دولت فروغی جزء زندانیان سیاسی بود، آزاد شده بود.[24]
بعد از این که در 1324 مجلس چهاردهم، قوام السلطنه را به عنوان نخست وزیر انتخاب کردند، قوام می خواست که متین دفتری را به سمت وزیر مشاور به شاه معرفی کند؛ اما فراکسیون حزب توده[25] در مجلس به مخالفت پرداختند و سرانجام قوام ناچار شد هنگام معرفی وزیران به مجلس او را همراه نبرد که متین دفتری از همین جا کینه قوام را به دل گرفت.[26] در آغاز فعالیت های انتخاباتی دوره چهاردهم که دکتر متین دفتری خود را از تهران کاندید کرده بود، دانشجویان دانشگاه تهران در خیابان های تهران علیه او تظاهرات راه انداخته و وی را از عمال دیکتاتوری رضاخان معرفی کرده و شعارهایی چون «شریک جرم قاتلان مبارزان ایران»، «ستایشگر رژیم دیکتاتوری» و... علیه وی سر دادند که همین تظاهرات سبب شکست وی در انتخابات دوره چهاردهم گردید.[27]
در انتخابات دوره پانزدهم با وجودی که سرلشگر رزم آرا رئیس ستاد و ارتش و قوام السلطنه نخست وزیر و رهبر حزب دموکرات با انتخاب متین دفتری مخالف بودند، مع الوصف از حوزه مشکین شهر به وکالت انتخاب شد. اعتبارنامه وی در مجلس با مخالفت یکی از 53 نفر که به وکالت انتخاب شده بود، روبرو شد؛ ولی (از رهگذر تقلب و اعمال قدرت و فشار دربار) اعتبارنامه وی به تصویب رسید.
متین دفتری برای سقوط دولت قوام از هیچ کوششی فروگذار نکرد و یکی از علل تنزل اعتبار دولت قوام در مجلس حملات دکتر متین دفتری بود.[28] پس از سوء قصد به شاه در بهمن 1327 که شاه با ترتیب جلسه ای با حضور حقوقدانان و رجال تصمیم داشت تا قانون اساسی را به نفع خود تغییر دهد، متین دفتری اعتراض کرد و گفت که اختیارات شاه در قانون اساسی زیاد است و باید تقلیل یابد نه اینکه زیاد شود، که موجب عصبانیت شاه شد.[29] در زمان نخست وزیر رزم آرا، در انتخابات اولین دوره مجلس سنا سناتور دوم تهران شد و در مجلس به رزم آرا به شدت حمله کرد.[30] در زمان حکومت مصدق، ناگزیر با دولت همکاری می نمود و آشکار و پنهان در کنار پدرزن خود قرار داشت. در حکومت زاهدی در مقابل انتخابات دولت ایستاد و از نامزدی سناتوری انصراف داد؛ اما از طرف شاه سناتور انتصابی تهران شد(در واقع وی در دوره های دوم، سوم، چهارم و پنجم به عنوان سناتور انتصابی به مجلس سنا رفت). در حکومت حسنعلی منصور نیز مخالفت هایی داشت؛ ولی از 1342 به بعد سکوت سیاسی اختیار کرد. بخصوص فعالیت های سیاسی فرزندش هدایت الله متین دفتری در تهران و فرزند دیگرش در لندن علیه رژیم شاه ادامه کار او را در سنا با مشکل مواجه می کرد.[31]
احمد متین دفتری از رجال طرفدار بیگانگان بود. وی مستقیماً در لژهای فراماسونری عضویت نداشت؛ اما در «جمعیت تسلیح اخلاقی» و «جمعیت برادری جهانی» که هر دو از زیر مجموعه های جناح آمریکایی فراماسونری بودند، عضو بود.[32]
 سرانجام
متین دفتری در کنار مشاغل سیاسی خود، از بدو تأسیس دانشگاه تهران تا تیر 1350 که در سن 75 سالگی درگذشت، به کار تدریس نیز اشتغال داشت. وی به زبانهای آلمانی، انگلیسی، فرانسه و عربی مسلط بود. چندین کتاب حقوقی تألیف کرد که در دانشکده حقوق تدریس می شد.[33] از جمله آثار وی می توان به روابط بین المللی از قدیم الایام تا سازمان ملل متحد، روابط و حقوق بین الملل، خاطرات یک نخست وزیر و... اشاره کرد.
[1]. نیمه پنهان، تهران، کیهان، 1380، چاپ اول، ج 11، ص 85.
[2]. همان، ص 87.
[3]. عاقلی، باقر؛ خاطرات یک نخست وزیر، تهران، علمی، 1371، چاپ دوم، ص 22.
[4]. همان، ص 27 « اوایل سال 1294(ه.ش)».
[5]. وزیر عدلیه کابینه وثوق الدوله.
[6]. عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 48.
[7]. طلوعی، محمود؛ بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تهران، علم، 1373، چاپ دوم، ج 1، ص241.
[8]. رجال عصر پهلوی عبدا... ریاضی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی ، 1382، چاپ اول، ص 202.
[9]. اسنادی از مطبوعات و احزاب دوره رضاشاه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، چاپ اول، ص178 و ص180 و ص209.
[10]. طلوعی، محمود؛ همان، ص243.
[11]. رجال عصر پهلوی نصرت ا... معینیان، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1384، چاپ اول، ص 123.
[12]. طلوعی، محمود؛ بازیگران عصر پهلوی، ج 1، پیشین، ص 243.
[13]. همان، ج 2، ص854.
[14]. خشونت و فرهنگ اسناد کشف حجاب، تهران، شقایق، 1371، چاپ اول، ص 25، سند14/12/1316.
[15]. زهیری، علیرضا؛ عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، قم، دفتر نشر و پخش معارف، 1379، چاپ اول، ص55 – اساسنامه آن سند ش33.
[16]. کمیسیون سخنرانی، کمیسیون رادیو، کمیسیون کتب کلاسیک، کمیسیون موسیقی، کمیسیون نمایش و کمیسیون مطبوعات.
[17]. طلوعی ، محمود؛ صد سال صد چهره، تهران، علم، 1378، چاپ اول، ص 414.
[18]. مکی، حسین؛ تاریخ بیست ساله، تهران، علمی، 1370، چاپ سوم، ج 8،ص135.
[19]. طلوعی، محمود؛ بازیگران عصر پهلوی، ج 1، پیشین، ص 238.
[20]. عاقلی ، باقر؛ نخست وزیران ایران، تهران، انتشارات جاویدان، 1374، چاپ دوم، ص 467.
[21]. رجال عصر پهلوی عبدا... ریاضی، همان، ص202.
[22]. کابینه حسنعلی منصور، ج 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1384، چاپ اول، ص12.
[23]. عاقلی، باقر؛ نقش وزیران ایران، همان، ص 467.
[24]. مکی، حسین؛ همان، ص99.
[25]. به خاطر دشمنی دیرینه بین این حزب و متین دفتری بخاطر محاکمه 53 نفر از اعضای این حزب.
[26]. عاقلی، باقر؛ نخست وزیران ایران، پیشین، ص468.
[27]. نیمه پنهان، پیشین، ص87.
[28]. همان، ص 469.
[29]. همان، ص 469.
[30]. همان، ص 469.
[31]. همان، ص 470.
[32]. نیمه پنهان، پیشین، ص 88.
[33]. عاقلی، باقر؛ پیشین، ص 471.