06 خرداد 1393
تمام تلاش پدر در این بود که قلمش در راه حق باشد و جز حق نگوید
رجبی گفت: هر مسلمانی که حق تعالی را می‌پرستد و به خاطر حق زندگی می‌کند، بدیهی است که در راه حق حرکت کند و همیشه حق را بخواهد، جز حق ننویسد و جز از حق نهراسد.
وی در ادامه با اشاره به روز وفات مرحوم دوانی گفت: مرحوم پدر با وجود مشکلات و سختی‌های بسیاری که در کارش داشت، تا پایان عمر با نشاط بسیار زندگی کرد. ایشان صبح روزی که شبش وفات کرد، مانند همیشه پس از نماز صبح ابتدا ورزش کرد و با همسایگان دیدار مرسوم عید غدیر را داشت. بعد گویا اندکی سرما خورد و به سرعت رو به ضعف رفت تا ایشان را به بیمارستان بردیم و روی تخت بیمارستان با آرامش بسیار رحلت کرد به گونه‌ای که ما گمان می‌کردیم ایشان خوابیده است.
رجبی همچنین خاطره‌ای از دیدارش با زنده‌یاد مرحوم استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی را برای مخاطبان بیان کرد: پس از وفات پدر توفیق دیداری با ایشان ــ که خود مورخی بزرگ بود ــ داشتم که در آن استاد به من فرمود بسیار به نحوه مرگ پدر شما غبطه می‌خورم.
تقدیر آیت‌الله العظمی بروجردی از علامه دوانی
رجبی در بخشی از سخنان خود در این آیین به تقدیر آیت‌الله بروجردی از علامه دوانی اشاره کرد
او گفت: مرحوم پدر در سن 28 سالگی خود کتاب «وحید بهبهانی» را نوشت. مرحوم آقای بروجردی، که مرجع اعلم شیعیان و زعیم حوزه علمیه قم بود کتاب را دید و ضمن تقدیر از پدر، در جمع کثیری از علمای مجلس به ایشان گفت که از این کتاب بهره‌های بسیار برده است.
وی افزود: این بهره بردن آیت‌الله بروجردی که خود یکی از علمای بزرگ رجالی بود، از کتاب یک طلبه 28 ساله، کار علمی دقیق مرحوم علامه دوانی را می‌رساند.
افتخار پدر این بود که به عنوان چهره ماندگار انتخاب نشد
فرزند زنده‌یاد رجبی در ادامه سخنرانی خود با اشاره به بی‌اعتنایی علامه دوانی نسبت به تعریف و تمجیدهای مختلف از کتاب‌هایش گفت: با وجود تمام تعریف و تمجید نسبت به آثار پدر، زندگی ایشان فقط از راه حق‌التالیف‌هایش می‌گذشت و از هیچ کجا حقوقی دریافت نمی‌کرد و حتی بیمه نیز نداشتند؛ تا اینکه بنده ایشان و مادرم را به عنوان تحت تکفل خود بیمه کردم.
رجبی همچنین اظهار کرد: پدر این افتخار را داشت که به عنوان چهره ماندگار سال انتخاب نشد و البته برای ایشان این‌گونه موارد محلی از اعراب نداشت و این در صورتی بود که بسیاری از چهره‌های ماندگار در حدّ شاگردان ایشان بودند. چون تلاش پدر در این بود که قلمش در راه حق باشد و در تاریخ جز حق نگوید، همین مسئله نیز برای ایشان نظیر چنین مشکلاتی را درست کرده بود.
او ساحت دانش و تحقیق تاریخی را به تهمت و ناسزا نیالود
سید محمد طباطبایی، محقق و پژوهشگر حوزه تاریخ در سخنرانی خود در آیین بزرگداشت زنده‌یاد حجت‌الاسلام علی رجبی‌دوانی گفت: استاد علامه پس از سال‌ها تحصیل و ریاضت علمی در شهرهای قم و نجف اشرف و نیل به مدارج عالیه فقه و اصول، توجهش به سوی مهم‌ترین خلأ موجود یعنی گمنامی تاریخ علم شیعه شد.
وی افزود: مرحوم استاد در برهه‌ای دست به قلم شد که بسیاری از علما و دانشمندان پرداختن به تاریخ را دون شأن خود می‌دانستند. ایشان با تلاش بسیار و با دقت نظر علمی کامل به نگارش آثاری در معرفی بزرگان علم شیعی و همچنین جریان‌های علمی و سیاسی با زبانی ساده برای عموم مخاطبان دست زد.
طباطبایی در ادامه با توصیف نثر علامه دوانی به آب زلال گفت: نثر بسیاری از بزرگان علم به دلیل آن‌که عامه مردم را به عنوان مخاطب کتاب‌هایشان مدنظر ندارند، بسیار سخت‌خوان و همراه با واژگان ثقیل است و انگار که سنگین نوشتن گونه‌ای از فضل است. این در صورتی است که استاد دوانی به هیچ عنوان با کلمات فضل‌فروشی نکرد و سهل و متنع نوشت.
این محقق و مدرس دانشگاه همچنین با اشاره به تحقیق بسیار علامه دوانی برای نگارش آثارش گفت: کتاب‌های استاد تنها یک شرح‌حال ساده نیستند، به عنوان مثال ایشان در کتاب «وحید بهبهانی» دو مکتب مهم شیعی یعنی «اخباریت» و «مشرب اصولی» را معرفی و آرا و افکار آن‌ها را شرح و بررسی کرد.
وی همچنین با اشاره به سختی‌های زنده‌یاد دوانی برای گردآوری منابعش گفت: در زمانی که استاد دوانی دست به قلم برد، امکانات امروز اعم از سایت‌ها و فضای مجازی، کتابخانه‌های دیجیتال و دیگر امکاناتی از این دست نبود و او به‌ناچار برای یافتن بسیاری از کتاب‌های مرجع و منابعش به شهرها و روستاهای بسیاری سفر کرد.
طباطبایی در پایان سخنرانی خود با اشاره به این نکته که زنده‌یاد دوانی ساحت تحقیق و دانش را به هیچ چیزی آلوده نکرد، گفت: استاد دوانی در برهه‌ای از تاریخ معاصر زندگی می‌کرد که بسیاری از هم‌قطارانش از لغزش‌ها دور نماندند، اما ایشان با رویگردانی از امکانات مادی در گوشه‌ای نشست و دین خود را به مکتب امام جعفرصادق (ع) ادا کرد.
تاریخنگاری شجاع و صادق
محمدجواد مرادی‌نیا از محققان و پژوهشگران حوزه تاریخ، از دیگر سخنرانان این آیین بود که صحبت خود را بر مبنای یکی از کتاب‌های زنده‌یاد دوانی با عنوان «نهضت دوماهه روحانیون ایران» بیان کرد. مرادی نیا در بخشی از سخنرانی خود گفت: زمانی که این کتاب نوشته و منتشر شد، عصر اختناق بود و استاد دوانی برای نگارش این کتاب خطرات بسیاری را به جان خرید.
وی افزود: در این عصر حتی یک فضای جمود و تحجر در حوزه‌های علمیه نیز وجود داشت که بسیار مورد نقد علمای آزاده از جمله حضرت امام خمینی (ره) بود. ورود به عرصه تاریخنگاری در این روزگار خالی از مخاطرات درون‌صنفی نبود، چرا که بسیاری از روحانیان با عرصه تاریخ بسیار مشکل داشتند.
مرادی‌نیا در ادامه با اشاره به این نکته که حوزه‌های علمیه فقه‌محور هستند و هنوز هم به تاریخنگاری علاقه‌ای ندارند، گفت: کتاب «نهضت دوماهه روحانیون ایران» اثر استاد دوانی سه ویژگی مهم دارد، نخست اینکه خود نویسنده شاهد جریان‌ها بوده و دیگر اینکه شجاعت و صداقت کافی را در ثبت رخدادها داشته است. ویژگی سوم رعایت بی‌طرفی و انصاف است.
این مدرس دانشگاه همچنین به یک ویژگی مشترک کتاب‌های زنده‌یاد دوانی اشاره کرد و گفت: استاد دوانی در هیچ یک از کتاب‌های خود به کسی توهین نکرده است. بسیاری از تاریخنگاران انقلاب، در کتاب‌های خود به برخی از مخالفان ناسزاهای بسیار زشت و تهمت‌های بسیار قبیح وارد کرده‌اند، اما استاد دوانی توهین و ناسزا را دون شأن ساحت تحقیق می‌دانست.
دوانی و دغدغه پاسخ به ابهامهای نسل جوان
رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در بخشی از سخنرانی خود در این آیین گفت: تاریخ سیاسی معاصر ایران اکثرا به وسیله مورخان سکولار نوشته شده و این جریان باعث شده است که جایگاه مرجعیت شیعه و نقش آن‌ها در تحولات کشور مورد غفلت جدی قرار گیرد. این مسئله اصلی‌ترین دلیل برای شکاف و فاصله بین نسل جوان امروز با طبقه روحانیت است.
وی افزود: اگر ما درباره روحانیت شیعه و تکاپوی آن‌ها در جهان اسلام و ایران، پژوهش‌های درخور انجام دهیم، بسیاری از ابهامات نسل جوان حل می‌شود. مهم‌ترین دغدغه مرحوم استاد رجبی دوانی همین مسئله بود. ایشان در ابتدای راه خود در سن 33 سالگی 10 جلد از مجموعه «مفاخر اسلام» را نوشت و این کار بسیاری مهمی است.
حقانی در ادامه به جریان‌های مشروطه‌خواهی در ایران و تلاش عده‌ای از مورخان برای نادیده گرفتن و حذف تلاش علمای مشروطه‌خواه اشاره کرد و گفت: در جریان‌های مشروطه‌خواهی در ایران علما پیشتاز بودند. یکی از اصلی‌ترین چهره‌ها در این دوران شیخ فضل‌الله نوری بود که پس از شروع برخی انحرافات، مشروعه‌خواه شد.
وی در ادامه اظهار کرد: آیت‌الله بهبهانی و آخوند خراسانی نیز که ابتدا مشروطه‌خواه بودند به جریان مشروعه‌خواهی پیوستند اما متاسفانه مشروطه‌چیان بسیاری از علما را ترور کرده و یا با بهتان زدن، آبروی آن‌ها را بردند.
حقانی در بخش دیگری از سخنرانی خود به دوران تاریخی پس از رضاخان و بهتر شدن فضا برای کار علمای شیعه اشاره کرد و در ادامه به توصیف پژوهش‌های ابتدایی زنده‌یاد رجبی‌دوانی پرداخت: پس از دوران بسیار تلخ رضاخان، اندکی فضا بازتر شد و علما وارد صحنه شدند. به طور موازی نیز جریان‌های سکولار و مارکسیست وارد صحنه شدند و روحانیون شیعه ناچار به مقابله فکری با انحرافات این جریان‌ها نیز بودند. فعالیت و سم‌پاشی جریان‌های سکولار باعث شد که بسیاری فکر کنند که دیگر روحانیت و حوزه‌های علمیه کارآیی ندارند. علامه دوانی در این شرایط تاریخی، وارد عرصه نگارش کتاب و مطبوعات شد و برخی مراجع اجازه استفاده از وجوهات شرعی را برای انتشار نشریه به او واگذار کردند.
رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با اشاره به این نکته که قلم زنده‌یاد دوانی ساده بود و همه اقشار جامعه را در نوشتن درنظر داشت، گفت: مرحوم استاد دوانی تاکید بسیاری بر مطالعه تاریخ برای روحانیت داشت. ایشان یکی از طرفداران اصلاح و نوآوری در حوزه‌های علمیه بود و ایده تدریس تاریخ در حوزه‌ها اعم از تاریخ ایران پیش و پس از اسلام و حتی تاریخ غرب را مطرح کرد.
وی همچنین به تاکید علامه دوانی بر لزوم آشنایی مراجع تقلید با تاریخ، اشاره کرد و گفت: مرحوم استاد اعتقاد داشت که اگر مرجعی با تاریخ آشنا باشد، تاثیر چشمگیری بر فتاوایش خواهد داشت. بر همین اساس بر تدریس تاریخ در حوزه‌ها تاکید می‌کرد؛ امری که متاسفانه هنوز رخ نداده است.
حقانی در بخش پایانی سخنرانی خود گفت: علامه دوانی، حساسیت بسیاری بر تاریخنگاری مستشرقان داشت و مدام انتقاد می‌کرد که چرا تنها ادوارد براون باید «تاریخ ادبیات ایران» را بنویسد؟
شرح «نقد عمر» استاد رجبی‌دوانی
سیدمحسن تقوی، دیگر سخنران این آیین کلام خود را بر محور بررسی کتاب «خاطرات دوانی: نقد عمر» استوار کرد و گفت: به طور کل شناخت هر شخصیتی منوط به شناخت روزگار آن شخصیت است و این مسئله درباره زندگی مرحوم استاد دوانی نیز صادق است.
وی افزود: استاد دوانی هم‌دوره و هم‌درس کسانی بود که امروزه همه آن‌ها در زمره مراجع بزرگ تقلید شیعه و بزرگان علم دین هستند. از میان این چهره‌ها می‌توانم به امام موسی صدر و آیات عظام مکارم‌شیرازی، جعفر سبحانی و نوری همدانی اشاره کنم.
این مدرس دانشگاه همچنین اظهار کرد: دوران زندگی استاد دوانی پر فراز و نشیب و همراه با تحولات بسیاری در ایران و جهان اسلام بود. شناخت این تحولات، مطالعه کتاب «نقد عمر» استاد را آسان می‌کند. ایشان در هر شهری و یا حتی هر محله‌ای که می‌رفت ریزترین مسائل مردم‌شناختی را در نظر قرار می‌داد، چرا که او از هر نکته‌ای عبرت خود را می‌گرفت و در ادامه برای آیندگان نیز ثبت و ضبط می‌کرد.
تقوی همچنین به سختی‌های بسیار زنده‌یاد دوانی برای نگارش آثار و پژوهش درباره تاریخ پرداخت و گفت: استاد دوانی به هیچ جایی وابسته نبود. ایشان حتی در برخی مواقع زندگی برای ادامه کار بر کتاب‌هایش و حتی انتشار آن‌ها، ناچار به فروش کتابخانه‌اش و یا قرض گرفتن می‌شد.
حجت‌الاسلام علی رجبی دوانی (1308 ــ 1385 ش.)، در حوزه شرح‌حال‌نگاری علما و دانشمندان شیعه فعالیتی چشمگیر داشت که حاصل آن 110 جلد کتاب تالیفی، ترجمه و تصحیح در موضوعاتی چون: اصول اعتقادات، سیره معصومان (ع)، تاریخ اسلام، فرهنگ و تمدن اسلامی، شرح‌حال علما و دانشمندان شیعه، نهضت‌های اسلامی، داستان‌های اسلامی، سفرنامه و مناقب اهل‌بیت (ع) است.
آیین بزرگداشت زنده‌یاد حجت‌الاسلام علی رجبی‌دوانی، عصر چهارشنبه 31 اردیبهشت با حضور موسی حقانی رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سیدمصطفی تقوی پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه، محمد رجبی رییس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، سید محمد طباطبایی پژوهشگر و زندگینامه‌نویس، محمدجواد مرادی‌نیا مدرس تاریخ به همراه برخی دیگر از فرزندان زنده‌یاد علی رجبی‌دوانی، در پردیس سینمایی فرهنگسرای رازی تهران برگزار شد.
ایبنا