مروری بر دستاوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی ایران

مروری بر دستاوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی ایران

انقلاب اسلامی ایران نه تنها در ابعاد سیاسی منشاء دگرگونی‌هایی در ایران شد، بلکه در دیگر حوزه‌ها نیز دگرگونی‌های عمیقی ایجاد کرد. یکی از این سرفصل‌ها، فرهنگ بود. انقلاب اسلامی طی چهل سال دستاوردهایی در عرصه فرهنگ برای مردم ایران به ارمغان داشت که این دستاوردهای فرهنگی در دو عرصه داخلی و خارجی قابل مشاهده است. نخستین گام در این مسیر، در حوزه آموزش صورت گرفت، در گام‌های بعد افزایش تنوع و حجم انتشارات در موضوعات مختلف، توسعه و افزایش شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی جمهوری اسلامی در داخل و خارج از کشور، توجه به فرهنگ دینی کشور، تحقق شعارهای انقلاب اسلامی در بیرون از مرزهای کشور، احیای ارزش‌ها و سنت‌های اسلامی و ... از جمله مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی در طی چهار دهه است.

انقلاب اسلامی ایران نه تنها در ابعاد سیاسی منشاء دگرگونی‌هایی در ایران شد، بلکه در دیگر حوزه‌ها نیز دگرگونی‌های عمیقی ایجاد کرد. یکی از این سرفصل‌ها، فرهنگ بود. انقلاب اسلامی طی چهل سال دستاوردهایی در عرصه فرهنگ برای مردم ایران به ارمغان داشت که آن دستاوردها را می‌توان در دو بعد داخلی و خارجی بررسی کرد.

دستاورد‌های فرهنگی انقلاب اسلامی در بُعد داخلی

همزمان با روی‌کار آمدن رژیم پهلوی، رضاخان تلاش کرد با احیای باستان‌گرایی به مقابله با فرهنگ دینی و اسلامی برخیزد. رضاخان در این پروژه قصد داشت اسلام به عنوان یک فرهنگ برتر کنارگذاشته شود. او کوشید به ترویج ملی‌‍گرایی بپردازد.

پیروزی انقلاب اسلامی و معرفی اسلام به عنوان مکتب مبارزه و تنها راه سعادت بشری، علاوه بر این‌که این استراتژی رژیم پهلوی را از بین برد نشان داد ملیت نه تنها تعارضی با اسلامی بودن ندارد، بلکه این دو می‌توانند بدون افراط و تفریط در کنار هم به عنوان هویت هر ایرانی معرفی شود.

توجه به حوزه فرهنگ و تلاش در جهت رشد بالنده آن از اولین وظایف دولت اسلامی است که صراحتاً در قانون اساسی بر آن تاکید شد. از این رو، تغییرات مثبت و پیشرفت در مسائل فرهنگی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دستور کار مسئولین قرار گرفت.

انقلاب فرهنگی

یکی از مهم‌ترین اقدامات فرهنگی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در حوزه آموزش صورت گرفت. اولین اقدام موثر در این زمینه پیام نوروزی امام در فروردین 59 بود که در آن بر ضرورت ایجاد «انقلاب اساسی در دانشگاه‌های سراسر کشور»، «تصفیه‌ اساتید مرتبط با شرق و غرب» و «تبدیل دانشگاه به محیطی سالم برای تدوین علوم عالی اسلامی» در جهت استقلال فرهنگی تاکید کردند.

متعاقب این، حضرت امام در 23 خرداد 59 دستور تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی را صادر کردند. از این‌رو ستاد انقلاب فرهنگی با تاکید بر تغییر ارزش‌ها و تصفیه و پاکسازی محیط علمی و دانشگاهی با دعوت از صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف برنامه‌های جدیدی را در دستور کار قرار داد و اهداف اولیه خود را تعیین خط مشی فرهنگی جامعه؛ تهیه و تدوین نظام آموزشی کشور، ادغام و انحلال بعضی از موسسات آموزش عالی موجود و تاسیس دانشگاه‌های جدید، بررسی و تعیین محتوای کتب و برنامه درسی دانشگاه‌ها، بررسی کادر علمی و گزینش اساتید و... برشمرد.

ستاد انقلاب فرهنگی با یک دفتر هماهنگی و سه بخش آموزش پیش‌دانشگاهی، آموزش عالی و جهاد دانشگاهی ساختار خود را تشکیل داد. بخش آموزش عالی شامل قسمت‌های مختلفی نظیر «برنامه‌ریزی آموزشی»، «ترجمه، تالیف و تصحیح کتب دانشگاهی»، «تزکیه»، «مدیریت و سازماندهی دانشگاه‌ها» و «بافت آموزشی دانشگاه‌ها» می‌شد.

پس از دوسال و نیم تلاش ستاد انقلاب فرهنگی دانشگاه‌ها بازگشایی شد و فضای جدید محیط دانشجویی و علمی کشور را فرا گرفت. اما اهمیت حفظ و حراست از استقلال فرهنگی کشور و تسری انقلاب فرهنگی در بدنه جامعه و همه سازوکار‌های آموزشی و برنامه‌ریزی راهبردی در این زمینه موجب شد تا ستاد انقلاب فرهنگی جای خود را به نهاد بالاتری با نام شورای عالی انقلاب فرهنگی دهد. بدین‌ترتیب امام خمینی با صدور پیامی در 19 آذر 63 و با تاکید بر فراگیر شدن انقلاب فرهنگی در همه شئون کشور «شورای عالی انقلاب فرهنگی» تشکیل شد.

در بخشی از این پیام امام خمینی آمده است: «خروج از فرهنگ بدآموز غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ آموزنده اسلامی، ملی و انقلاب فرهنگی در تمام زمینه‌ها در سطح کشور آن چنان محتاج تلاش و کوشش است که برای تحقق آن سالیان دراز باید زحمت کشید و با نفوذ عمیق ریشه‌دار غرب مبارزه کرد. اینک با تشکر از زحمات ستاد انقلاب فرهنگی برای هر چه بارورتر شدن انقلاب در سطح کشور، تقویت این نهاد را لازم دیدم». تشکیل شورای انقلاب فرهنگی یکی از گام‌های مهم و اساسی در زدودن فرهنگی غربی در کشور بود که توانست به مهم‌ترین اهداف خود دست یابد.

تاسیس جهاد دانشگاهی

جهاد دانشگاهی درواقع اولین نهاد برآمده از ستاد انقلاب فرهنگی است که در مرداد ماه سال 1359 با هدف شناسایی و استفاده از نیروهای آزاد شده دانشگاه‌ها اعم از نیروهای انسانی، تجهیزات فنی، آزمایشگاهی، درمانی و... برای تدوین برنامه‌ای جهت بهره‌گیری از این امکانات، نظارت بر حرکت دانشگاه‌ها منطبق با نظام جدید و جلوگیری از انحراف آنها، تامین کادر تحقیقاتی و اجرایی جهاد سازندگی و سایر نهادهای انقلابی و مردمی کردن دانشگاه با معیارهای اسلامی تشکیل شد و در راستای تحقق بخشیدن اهداف خود توانست دستاوردهای مهمی را کسب کند.

مطبوعات و کتاب

بررسی تنوع و حجم انتشارات در موضوعات مختلف، توسعه و افزایش شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی جمهوری اسلامی در داخل کشور و آن سوی مرزها، احداث و توسعه فرهنگ‌سراها و مراکز فرهنگی و هنری، برگزاری ده‌ها و بلکه صدها نمایشگاه داخلی و بین المللی کتاب، افزایش میزان مطالعه در بین مردم، افزایش کمی و کیفی آثار نمایشی بویژه در بخش فیلم و کسب موفقیت‌های جهانی در این زمینه و مهمتر از همه، ارتقاء بینش و آگاهی‌های عمومی و اجتماعی در سطح جامعه، از مهمترین گام‌های فرهنگی جمهوری اسلامی به شمار می‌روند.

در دوره پهلوی تنها 86 نشریه و به طور متوسط 2 هزار عنوان کتاب در سال چاپ و منتشر می‌شد که بیشتر آنها از محتوای علمی مناسب برخوردار نبود و بسیاری نیز در موضوعات مبتذل به چاپ می‌رسید. امروز در ایران اسلامی بیش از 3400 نشریه در سلیقه‌ها و دیدگاه‌های گوناگون منتشر می‌شود و حدود 2500 نشریه در نوبت گرفتن مجوزند و سالانه حدود 53 هزار عنوان کتاب به چاپ می‌رسد.

تعداد عنوان کتاب ثبت شده در کتابخانه ملی از 1316 تا 1357 در کل 11 هزار عنوان با میانگین سالیانه 275 عنوان کتاب بود که این آمار بعد از پیروزی انقلاب از 1358 تا 1396 به میانگین سالیانه 32049 عنوان کتاب و در کل 1281996 عنوان کتاب رسیده است.

رادیو و تلویزیون

رسانه‌های همگانی مانند رادیو و تلویزیون- به عنوان یکی از ابزارهای قدرتمند انتقال مفاهیم و ارزش‌های فرهنگی در هر جامعه- در دوره پهلوی در خدمت ابتذال وتوهین به ارزش‌های ملی و اسلامی ایرانیان بود. همچنین ترویج فرهنگ بیگانه از سیاست‌های دوران پهلوی بود.

تلاش صدا و سیما برای ارتقای فرهنگ عمومی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، منجر به تحول ساختاری این سازمان و تاسیس گروه‌هایی چون معارف اسلامی، جوان، فرهنگ و هنر و ... در شبکه‌های رادیو و تلویزیون شد. تلاش و راه اندازی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی خاص مانند رادیو فرهنگ، رادیو معارف، رادیو جوان و... نیز نشان از تحولی عمیق دارد.

امروزه بیش از 130 شبکه رادیویی و تلویزیونی استانی،ملی،منطقه‌ای و جهانی برنامه‌های خود را پوشش می‌دهد. از این تعداد بیش از 35 شبکه رادیویی و شبکه‌های تلویزیونی برای مخاطبان در سراسر جهان برنامه پخش می‌کند.

هنر

رسالت «هنر» به­ عنوان عاملی فرهنگ ساز و انتقال دهنده پیام، موجب ارتقاء و اعتلای فرهنگ جامعه است. اما رژیم پهلوی با برنامه‌ریزی و سیاست گذاری نادرست، هنر را در خدمت انحطاط اخلاقی جامعه قرار داده بود. اما بعد از پیروزی انقلاب به طور جدی به مراکز فرهنگی - هنری توجه شد.

در عرصه هنر «تئاتر» در دوران پهلوی، به عنوان نمونه می‌توان به «جشن هنر شیراز» اشاره کرد. این جشن که به تعبیر فرح به منظور بزرگداشت هنر و هنرمند ایرانی طراحی و اجرا شد، چیزی جز ابتذال نبود و با استقبال مردم هم مواجه نشد.

اما توجه عمیقی که پس از پیروزی انقلاب به هنر اصیل تئاتر در قالب‌های سنتی تعزیه، خیمه شب بازی، نمایش‌های خیابانی و همچنین در قالب‌های نوین آن مانند تله تئاتر و... شد ، موجب توجه بیشتر مردم به این هنر اصیل گشت.

جشنواره بین‌المللی فیلم فجر، جشنواره فیلم‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جشنواره فیلم‌های آموزشی- تربیتی رشد، جشنواره سراسری تئاتر فجر، جشنواره تئاتر استانی، جشنواره سراسری سرود فجر، مسابقات بین‌المللی حفظ و قرائت قرآن کریم، مسابقات کتابخوانی، مقاله نویسی، نمایشگاه مردم شناسی و هنرهای سنتی، نمایشگاه قرآن، نمایشگاه میراث فرهنگی، نمایشگاه بین المللی کتاب و...از مهم ترین فعالیت‌های فرهنگی صورت گرفته بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است.

توجه به فرهنگ دینی در کشور

توجه به فرهنگ دینی کشور در سطح عموم مردم جامعه نیز یکی دیگر از دستاوردهای فرهنگی جمهوری اسلامی بوده است. هر چند نمی‌توان آمار دقیقی از این موضوع ارائه کرد اما می‌توان با مشاهده عینی و میدانی به راحتی این تغییر رویکرد در فرهنگ مردم به سمت فرهنگ دینی را لمس کرد؛ به عنوان مثال در این مقطع شاهد پیدایش هزاران هیات مذهبی و حضور گسترده مردم و به ویژه جوانان در برنامه‌های مذهبی از جمله اعتکاف هستیم ، سفر به اماکن مقدس همچون مکه ، عتبات عالیات عراق و سوریه ، مشهد مقدس و سایر اماکن زیارتی ، رشد غیر قابل مقایسه‌ای نسبت به گذشته داشته است.

نظام جمهوری اسلامی برآمده از این انقلاب کوشید با فراهم نمودن فضای مناسب جهت گرایش به ارزش‌ها و دینداری با ترویج و تبلیغ معارف اسلامی از راه‌های مختلف و با شیوه‌های گوناگون از جمله رسانه ملی و آموزش و پرورش و آموزش عالی و در کنار آن فعالیت مساجد و پایگاه‌ها و کانون‌های فرهنگی و... زمینه تقویت باورهای دینی را در میان مردم به ویژه نسل جوان فراهم نماید.

مساجد هم به علت ویژگی‌های مهمی که در بسیج و آگاهی بخشی به مردم داشته و دارند، در دوران رژیم پهلوی مغضوب واقع شدند. اما به برکت انقلاب اسلامی، مساجد جایگاه اصلی خود را بازیافتند و فعالیت و نقش آنها توسعه بسیار زیادی یافت. این تحول از همان ماه‌های اوج مبارزه و انقلاب یعنی ماه‌های پایانی عمر رژیم پهلوی آغاز شده و در سال‌های اولیه انقلاب به نقطه اوج خود رسید.

دستاوردهای فرهنگی انقلاب در بُعد خارجی

علاوه بر آثار فرهنگی داخلی، انقلاب اسلامی در خارج از مرزهای کشور نیز آثار فرهنگی برجسته‌ای داشت که از جمله می‌توان از موارد زیر یاد کرد:

تحقق شعارهای انقلابی در بیرون از مرزهای کشور

انقلاب اسلامی ایران، ارزش‌های فرهنگی جدیدی را در مبارزه سیاسی جنبش‌های اسلامی مطرح کرد. یکی از این ارزش‌ها، گرایش به جهاد است. جنبش‌های اسلامی پس از انقلاب اسلامی، جهاد، شهادت و ایثار را به عنوان اصول اساسی پذیرفته‌اند. مردمی بودن که یکی از ویژگی‌های انقلاب اسلامی ایران است، در جنبش‌های سیاسی اسلامی راه یافته است. این جنبش‌ها دریافته‌اند که اسلام، توانایی بسیج توده‌های مردم را دارد.

تقلید شعارهای انقلاب اسلامی ایران از سوی جنبشگران مسلمان، شکل دیگر تأثیر انقلاب اسلامی ایران است. برای مثال شعار مردم مصر «لا شرقیه و لا غربیه»، مردم کشمیر «الله اکبر» و «خمینی رهبر»، شعار مردم فلسطین «لا اله الا اللّه‌»، «اللّه‌ اکبر» می‌باشد.

از دیگر مظاهر انقلاب اسلامی ایران که در پیروان جنبش‌های سیاسی اسلامی معاصر دیده می‌شود، حجاب است. با پیروزی انقلاب اسلامی، گرایش به حجاب در نقاط مختلف جهان افزایش یافت. انجام تظاهرات‌های گوناگون در منطقه به شیوه مردم ایران علیه ظلم و جور نیز یکی دیگر از آثار فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر حرکت‌های اسلامی و سیاسی معاصر به شمار می‌‌آید.

احیای ارزش‌ها و سنت‌های اسلامی

با توجه به جوی که قبل از پیروزی انقلاب حاکم بود، مسلمانان در بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای غربی تحت سلطه و نفوذ افکار و فرهنگ غرب قرار داشتند و از تظاهر به دین‌داری و آداب و رسوم دینی به ناچار خودداری می‌کردند و ارزش‌ها و سنت‌های اسلامی مورد غفلت یا تغافل قرار گرفته بود . یکی از آثار فرهنگی انقلاب اسلامی این بود که به مسلمانان روحیه و جسارت داد که پای بندی خود را به عقاید و ارزش‌های دینی خود نشان دهند و با سربلندی و افتخار، آنها را در دنیا و حتی در قلب اروپا به ویژه در مراکز فرهنگی آنجا مطرح سازند. لذا این دستاوردها در طول 40 سال، نه تنها در ایران بلکه در سطح جهان گسترش یافته است.

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛‌