تاریخ‌نویسی در تمدن اسلام و جایگاه مورخان ایرانی

تاریخ‌نویسی در تمدن اسلامی همپای گسترش دین اسلام از شبه جزیرة عربستان به دیگر نقاط دنیا رشد و ارتقاء یافت. از «عبیدالله بن ابی راقع» کاتب امام علی (ع) و عوانـﺔ بن حکم (متوفا به سال 147 هجری) که اثری به نام «کتاب التاریخ» را تألیف کرد و محمدبن اسحاق (متوفا به سال 151 هجری)، تا آثاری که در سدة 14 هجری تألیف شد،‌ مورخان مسلمان بر بستر تمدن اسلامی آثار پرباری در تاریخ‌نویسی پدید آورده‌اند که از متون ارزشمند تمدن بشری بشمار می‌روند. مسلمانان در رشته‌ها و شعب مختلف تاریخ‌نویسی از مغازی و سیره و رجال و مقاتل و تراجم و طبقات و فتوح و خراج و انساب گرفته تا تاریخ بلاد و شهرها و جنگ‌ها و حرفه‌ها و تاریخ فرقه‌ها و ادیان و مذاهب و نیز در نگارش تاریخ عمومی و سیاسی صدها اثر با ارزش به زبان‌های فارسی و عربی تألیف کرده‌اند که برخی از آنها به عنوان گنجینه‌های علوم انسانی و فلسفه در جهان شناخته شده‌اند. تنوع و کثرت و کیفیت متعالی متون تاریخی مسلمانان نشانة اهمیت و توجهی است که در تمدن اسلامی برای تاریخ و تاریخ‌نگاری قائل بوده‌اند. آثار مسلمانان و به ویژه ایرانیان در زمینة تاریخ عمومی و تخصصی و فلسفة تاریخ در پیشرفت علوم انسانی در تمدن بشری نقش و تأثیر مهمی داشته و تاریخ‌نویسی و تحقیق در ملل و نحل و فرق و مذاهب در تمدن اسلامی و ایران بعد از اسلام از شعبه‌های مهم دانش بشری به شمار می‌رفته است.

در بستر تمدن اسلامی آثار برجسته‌ای چون تاریخ یعقوبی (احمدبن ابی یعقوب‌ـ قرن سوم هـ)ـ تاریخ طبری‌ـ تاریخ الامم و الرسل (محمدبن جریربن کثیر طبری، 224ـ 310 هـ)ـ مروج الذهب، (علی‌بن الحسین مسعودی، 287ـ 345هـ)ـ مقدمه ابن خلدون، الملل و النحل (عبدالکریم شهرستانی ـ 548 هـ)ـ الکامل فی التاریخ (ابن اثیر، 630 هـ)ـ غرر اخبار ملوک (ثعلبی، 429هـ)ـ تاریخ بلعمی (ابوعلی بلعمی، 366هـ) تاریخ بیهقی (ابوالفضل بیهقی، 470 هـ)ـ تاریخ جهانگشا (عطا ملک جوینی، 681 هـ)ـ روضـﺔ الصفا (میرخواند، 903هـ)ـ جامع التواریخ (رشیدالدین فضل‌الله، 718 هـ)ـ جهانگشای نادری (مهدی خان استرآبادی)ـ زبدﺓ التواریخ (حافظ ابرو، 834هـ)ـ ناسخ التواریخ (محمدتقی سپهر)ـ عالم آرای عباسی (اسکندر بیک منشی، 1043)ـ عالم آرای امینی (فضل‌الله روزبهان، 927هـ) و صدها اثر برجستة دیگر در رشته‌های گوناگون تاریخ تألیف شد. تنوع و کثرت آثار مورخان مسلمان و به ویژه آثار مسلمانان ایرانی، به زبان فارسی و به نظم و نثر، دامنه‌ای چنان گسترده دارد که حتی تدوین فهرست و محتوای این آثار می‌تواند موضوع رساله‌های تحقیقی باشد. در تمدن اسلامی ایران، تاریخ‌نویسی به شرح و توصیف و گزارش و تحلیل تاریخ گذشته محدود نشده و کتب تاریخی اغلب علاوه بر تاریخ، حاوی حکمت و فلسفه و جامعه‌شناسی و آموزش‌های دینی و اخلاقی بوده‌اند. بسیاری از مورخان ایرانی از زمان نگارش «تاریخ سیستان» در عصر سامانی و «تاریخ بیهقی» در عصر غزنوی به بعد همراه با نقل و روایت تاریخ، اعتقادات و باورهای دینی و اخلاقی و فلسفی و خرد و حکمت اسلامی را در آثار پربار خود آورده‌اند و از این زاویه است که برخی متون تاریخی مسلمانان و به ویژه ایرانیان ارزشی چند جانبه دارد و حتی برخی از آنها در نظم و نثر فارسی از نظر ادبی آثاری برجسته‌اند و به عنوان مثال اثری چون تاریخ بیهقی از زمان نگارش خود در قرن پنجم هجری تاکنون بر قلّه ادبیات منثور فارسی می‌درخشد.