مرگ اسرار آمیز تیمورتاش

روز 5 مهر 1312 عبدالحسین تیمورتاش وزیر دربار و مرد مقتدر رژیم که در سوم دی 1311 به دستور رضاشاه بازداشت و محاکمه شده بود، در زندان به قتل رسید.
 عبدالحسین تیمورتاش فرزند «معزالملک» و ملقب به سردار معظم خراسانی در 1258 ش. در خراسان متولد شد. در 13 سالگی ابتدا برای ادامه تحصیل به عشق‌آباد و سپس از آنجا به مدرسه نظام سن پطرزبورگ راه یافت. پس از اتمام تحصیل در 1286 در بحبوحه قیام مشروطه به کشور بازگشت و نخستین کار خود را با مترجمی زبان روسی در وزارت امور خارجه آغاز کرد. با فروکش کردن حوادث مشروطه، وی به سبزوار رفت و در این شهر به سمت «نایب‌الحکومه» جوین1 برگزیده شد.
عبدالحسین با فتح تهران و برگزاری انتخابات مجلس دوم در آبان 1288، به عنوان جوان‌ترین وکیل از خراسان به مجلس راه یافت. این اولین موفقیت او در عرصة سیاست بود. پس از انحلال مجلس دوم در 1290، به ریاست قشون خراسان انتخاب شد. سپس در 18 فروردین 1294 از قوچان به مجلس سوم راه پیدا کرد و از همین زمان، با تحکیم جایگاه خود در عرصة سیاست به عنوان یک چهرة سیاسی شناخته شد.
در فروردین 1298 وثوق‌الدوله ـ رئیس‌الوزراـ او را به حکمرانی گیلان برگزید. این انتصاب با اوج‌گیری قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی مقارن بود. به دستور تیمورتاش تعداد قابل توجهی از آزادیخواهان نهضت جنگل در گیلان به دار آویخته شدند. 2 او در یک مورد در حالت مستی دستور به دار آویختن 5 نفر از کارگران عادی که مشغول حمل ذغال از جنگل به شهر بودند را صادر کرد و این حکم بلافاصله به اجرا گذارده شد. 3 تیمورتاش در 30 مهر همان سال به دلیل بدرفتاری با مردم و ایجاد رعب و وحشت در شهر، برکنار شد. او پس از کودتای سوم اسفند 1299، به دلیل تماس با نورمن سفیر انگلیس و انتقاد از سیاستهای ضد قاجاری سید ضیاءالدین طباطبائی مدت کوتاهی زندانی شد اما با برکناری سید ضیاءالدین آزاد گردید. وی در سوم بهمن 1300 در کابینه مشیرالدوله وزیر عدلیه ودر 10 تیر 1301 به توصیه قوام‌السلطنه، حکمران کرمان و بلوچستان شد. سپس در کابینه سردار سپه وزیر فواید عامه گردید. ـ 8 شهریور 1303 ـ در مجلس چهارم وکالت قائنات را بر عهده داشت و انتخاب وی به نمایندگی نیشابور از مجلس پنجم تا دوره نهم به طور پیوسته ادامه یافت. تیمورتاش که به همراه افرادی چون داور و فروغی تلاش فراوانی در تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی انجام داده بود، با به سلطنت رسیدن سردار سپه، در 28 آذر 1304 به عنوان وزیر دربار برگزیده شد و از این تاریخ مهم‌ترین و‌آخرین تجربة حیات سیاسی خود را آغاز کرد. تقریباً در شش سال اول دوره سلطنت رضاشاه، تیمورتاش در اوج اقتدار و از نظر سیاسی دومین شخص مملکت به شمار می‌رفت. وی با انجام تغییرات ساختاری در وزارت دربار، آن را به یک مرجع تصمیم‌گیرنده و مجری اراده رضاشاه تبدیل کرد و از این پایگاه سیاست‌های مورد نظر رضاشاه را در راستای تحقق برنامه‌های وی و تثبیت دولت مرکزی به اجرا درآورد. او به استثنای وزارت جنگ که شاه رأساً به ‌آن می‌پرداخت بر تمامی وزارتخانه‌‌ها و دوائر دولتی نظارت داشت. در جلسات هیأت وزیران شرکت می‌کرد و گفته‌ها و عقایدش در هیأت دولت و مجلس حکم گفته شاه را داشت و کسی را یارای مخالفت با آن نبود.
در پی تصویب قانون نظام وظیفه اجباری و اعتراض و مهاجرت جمعی از علما به قم تیمورتاش عضو هیأت اعزامی رضاشاه برای مذاکره با علما بود ـ ‌آذر 1306ـ تیمورتاش در انتخابات دوره هفتم مجلس کوشید فقط افراد مطیع رضاشاه وارد مجلس شوند و خود وی نیز همچنان به نمایندگی از مردم نیشابور وارد مجلس شد.
تیمورتاش و پسرش مهرپور درسفر تحصیلی محمد‌رضا پهلوی ولیعهد به سوئیس در 15 شهریور 1310 جزو همراهان وی بودند. تیمورتاش ضمنامأموریت داشت از سوئیس به آلمان، فرانسه، ایتالیا، و سپس انگلیس برود و با مقامات این کشورها درباره مسائل فیمابین مذاکره کند. وی در لندن با «سرجان کدمن» رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت نفت ایران و انگلیس در خصوص مسائل نفتی مذاکره کرد و سپس راهی سوئیس شد. او در راه بازگشت به ایران در مسکو با «مارشال وروشیلوف» وزیر جنگ، ملاقات خصوصی و غیر رسمی داشت. بعداً شایع شد که در این سفر کیف محتوی پرونده مذاکرات نفتی تیمورتاش با مقامات انگلیس به سرقت رفته است. خبر این ملاقات از سوی فتح‌الله پاکروان سفیر ایران در مسکو به رضا شاه اطلاع داده شد و همچنین مأموران اطلاعاتی انگلیس نیز گزارش این ملاقات خصوصی را به سرتیپ آیرم رئیس وقت نظمیه رساندند و وی نیز آن را بلافاصله به اطلاع رضا شاه رساند. در نتیجه تیمورتاش پس از بازگشت به تهران مورد بی‌مهری شاه قرار گرفت.
او در دی 1311 رسماً از وزارت دربار برکنار شد و در اسفند همان سال به اتهام سوء استفاده از موقعیت خود در دریافت ارز و قرضه از بانک ملی و همچنین ارتشاء در واگذاری امتیاز انحصار صدور تریاک به میرزا حبیب‌الله امین التجار اصفهانی دوبار مورد محاکمه قرار گرفت و به جریمة مالی، محرومیت از حقوق اجتماعی و حبس محکوم گردید.
رضا شاه به ویژه در 2 سال آخر وزارت دربار تیمورتاش نسبت به زد و بندهای پنهان وی با روس‌ها مشکوک بود.
در همان زمان یکی از مقامات روسیه ادعا کرد که تیمورتاش جاسوس شوروی بوده4 و مستقیماً با «پولیت بورو»5 ارتباط داشت است. آنچه که سبب شد رضا شاه این ادعا را باور کند، تلاش روس‌ها برای آزاد شدن تیمورتاش از زندان بود. در مهر 1312 «کاراخان» معاون وزارت امور خارجه شوروی با همین هدف به تهران مسافرت کرد و تقاضای ملاقات با تیمورتاش در زندان کرد. اما همزمان با این سفر، خبر مرگ تیمورتاش در 9 مهر 1312 انتشار یافت. او هنگام مرگ 54 سال داشت.
فردوست در «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» راجع به ارتباط‌های پنهان تیمورتاش با روس‌ها می‌نویسد: تیمورتاش که برنامه‌ریزی انتقال محمد‌رضا پهلوی ولیعهد و همراهان را برای سفر به سوئیس ـ 1310ـ بر عهده داشت، وکیل‌الملک رئیس محاسبات دربار را نیز با خود به سوئیس برده بود. دلیل همراه کردن نامبرده، ارتباط‌های تیمورتاش با همسر قفقازی او بود. تیمورتاش با همسر وکیل‌الملک تنها به زبان روسی صحبت می‌کرد. زیرا وی به فارسی تسلط نداشت. فردوست می‌نویسد ارتباط تیمورتاش با این زن قفقازی، جاسوسی بوده است. 6 وی اضافه می‌کند که موضوع گم شدن پرونده نفت که تیمورتاش به اطلاع رضاشاه رسانده بود نیز صحت ندارد. زیرا او پرونده را به روسها داده بود و انگلیسی‌ها از این موضوع با خبر شدند و موضوع را به اطلاع رضاشاه رساندند. از این رو از پایان این سفر، تیمورتاش مورد غضب رضا شاه بود.
حدود 20 روز پس از مرگ تیمورتاش کلیه اعضای خانواده وی به کاشمر تبعید شدند و تا زمان سقوط رضاشاه اجازه بازگشت به تهران نیافتند. وکیل الملک نیز بعداً از وزارت دربار اخراج شد و مانند تیمورتاش با اتهاماتی به زندان افتاد، محاکمه شد و به 3 سال زندان محکوم شد و در پایان دوره محکومیت توسط مأموران رضاشاه در داخل زندان ـ 1317ش. ـ به قتل رسید.
درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاههای متفاوتی بیان شده است. به موجب یکی از این دیدگاهها، تیمور بختیار قدرتی معادل قدرت رضاشاه در کشور پیدا کرده بود و نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می‌شد از جمله دلائل اقدام او در دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می‌رود.7 یک هفته بعد از برکناری تیمورتاش، وزیر مختار انگلیس در گزارشی به لندن به نگرانی رضاشاه از آتیه فرزندش اشاره کرد و آن را دلیل کنار نهادن تیمورتاش اعلام کرد. 8
دیدگاه دیگری که در این رابطه مطرح است، برنقش انگلیس در برکناری تیمورتاش دلالت دارد. براساس اخبار رسمی که در مطبوعات انگلیس انتشار یافت، تیمورتاش در لندن برای افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت تلاش می‌‌کرد، اما نقش مأموران اطلاعاتی انگلیس در افشای تماس او با مقامات روسیه و سپس انعقاد متمم قرارداد دارسی با دولت ایران در خرداد 1312 زمانی که تیموردر زندان رضاشاه به سر می‌بردـ ظن دخالت انگلیس در تصمیم رضاشاه برای حذف تیمور بختیار از معادله قدرت را بیشتر می‌کند.
با این حال هیچ یک از این فرضیات رسماً اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشاء محکوم و به خواست رضا شاه اعدام گردید.
رضاشاه که زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است»9 پس از کشتن او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است».10

پانوشت‌ها:
1. جوین از توابع سبزوار است . این انتصاب توسط پدر تیمورتاش که حاکم سبزوار بود صورت گرفت.
2. دانشنامه جهان اسلام، ص 817.
3. صعود و سقوط تیمورتاش، دکتر جواد شیخ‌الاسلامی، انتشارات توس، 1379، ص 32.
4. بوریس باژانف، منشی استالین هنگام فرار از شوروی از طریق ایران، این راز را فاش کرد.
5. دفتر سیاسی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی.
6. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج 1، ص 53.
7. دانشنامه جهان اسلام، همان، ص 819.
8. صعود و سقوط تیمورتاش، همان، ص 45.
9. همان،‌ص 36.
10. بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، نشر علم، 1376، ص 196.