علما و نظریه مشروطه

متن سخنرانی سید جواد طباطبایی در همایش یکصدمین سالگرد مشروطه
عده ای می گویند معنای مشروطیت در زمان اوج این جنبش به درستی فهم نشده است و بسیاری از نویسندگان از این نظر دفاع کرده اند که روحانیان شرکت کننده در جنبش مشروطه خواهی گرچه موثر و فعال بوده اند اما به درستی نفهمیده اند که مشروطیت چیست. من این مطلب را از دکتر آدمیت نقل می کنم به دلیل اینکه از ایشان ذکری کرده باشم زیرا به هر حال راه اساسی را در مقدمات شناخت تاریخی مشروطه خواهی، ایشان باز کرده اند.
اگر کار او را نقد می کنم تنها به این دلیل است که کار او عظیم و قابل توجه است. او در جلد اول کتاب «ایدئولوژی مشروطیت ایران» می گوید که روحانیت در مشروطه شرکت کرده اما مشروطه خواهی را به معنای دقیق کلمه که از حقوق طبیعی ناشی شده و در اروپا تاسیس شده است نمی دانسته اند. هر چند آقای آدمیت در کتاب بعدی خود به عنوان یک محقق طراز اول پس از بررسی نزدیک مذاکرات مجلس اول، حق بسیاری از علما را ادا می کند.
تذکر یک نکته مهم به نظر می رسد. ما نه تاریخ اندیشه و نه تاریخ نویسی درستی داریم و با رویکردهای جدید این حوزه هیچ آشنایی نداریم. آنچه ما درباره اروپایی ها می دانیم بسیار ابتدایی، سطحی و در خیلی موارد کاملا نادرست است. بسیاری از نویسندگان و مترجمین ما نمی دانستند درباره چه سخن می گویند. ۱۰۰ سال است از مشروطه بحث می کنیم اما کسی نگفته منشاء مشروطیت چیست. ایران مخترع مشروطیت نبوده است، هر چند امیرکبیر ۱۵۰ سال پیش به پدر ملکم خان گفت که خیال مشروطه در سر داشته است و این واژه ۱۵۰ سال است که در ادبیات ما به کار می رود اما به راستی سابقه این فکر در جاهای دیگر چیست در تاریخ می خوانیم که اولین کاروان معرفت از تبریز به راه افتاد و در آذربایجان بود که جنبش مشروطه خواهی به نتیجه خود رسید.
اولین دانشجویان از تبریز به انگلستان رفتند و فکر مشروطه خواهی از انگلیس وارد ایران شد. انگلستان از برخی جهات به ما شباهت داشت و ما نیز می توانستیم شبیه آنها متحول شویم. در انگلستان، تجدد پیش از همه جا در کلیسا به وجود آمد. در واقع نظام مشروطیت انگلیس حاصل تحولی در داخل الهیات و فقه مسیحی است. جوانه های فکر حکومت قانون در ادیان الهی به وجود آمده است. دلیل آن این است که در جهان بی قانون، این ادیان هستند که قانون آورده اند و بنایشان بر این است که هر نظام حکومتی باید حکومت قانون شرع را بپذیرد.
اتفاق مهمی که در انگلستان روی داد این بود که نظریه قانون شرع به قانون جدید تبدیل شده است هر چند نظرات مشروطه خواهی در انگلستان سابقه ای ۸۰۰ ساله دارد. اتفاقا تنها کسانی که معنای جدید مشروطه را متوجه شده اند علما بوده اند. روشنفکران ما مطلع به مقدمات این بحث ها هم نبوده اند.. مقاله و مقالات
اطلاعات ملکم خان از اندیشه سیاسی جدید در حد درس های دبیرستانی بود. در مقابل او علمایی چون آخوند خراسانی، نائینی و محلاتی تمام مقدمات فکری و اصول بحث های سیاسی را می دانستند و اگر کار اساسی انجام شده باشد آنها انجام داده اند. اینجا ذکر دو نکته مهم به نظر می رسد. آخوند خراسانی، نائینی و محلاتی به بحث اندیشه سیاسی جدید نزدیک می شوند و نظریه مصالح عمومی را طرح می کنند. این برای اولین بار است که تحولی در داخل کلام شیعی صورت می گیرد و در محدوده نظریه حکومت نیز تعریف می شود.
این بحث، نظریه دیگری را باز می کند که همان مشروطیت است. این اتفاق بسیار شبیه به اتفاقی است که در الهیات مسیحی روی می دهد. بیان علما از فرمول بندی های علوم سیاسی بسیار دقیق است. نکته دیگر این است که اتفاق مهمی در مجلس اول رخ داد و اگر ما مجلس اول را بفهمیم متوجه می شویم مجلس اول به راهی می رفت که روشنفکری و غیرروشنفکری ما به آن بی توجه بوده است. در مجلس اول برای اولین بار نظام حقوق شرع به حقوق جدید تبدیل می شود.
اسلام با هرمنوتیک و پروتستانتیسم سازگار نیست و اتفاقا مجلس اولی ها فهمیده بودند که نقطه گرانیگاه نظام سنت در ایران فقه است اگر این حقوق را متحول کردید، نظام را متحول کرده اید. اشکال از مشروطه خواهان نبوده است. اشکال از ما است که نفهمیده ایم آنها چه کرده اند. آنها راه حکومت قانونی را باز کردند.
به شریعتی نگاه کنید: او تصور می کرد با ایدئولوژیک کردن دین می تواند آن را وارد جامعه کند در حالی که اتفاقا با این کار دین از جامعه خارج می شود. در جامعه ای که فقه مناسبات ما را تنظیم می کرد نظریه محلاتی و نائینی راه حکومت قانونی را در ایران باز کرد. این نفهمیدن معنای مشروطه بود که رشته های آنان را پنبه کرد و راه را ۵۰ سال برای ما بست.
لازم است پیش از آنکه برای مشروطه جشن بگیریم، روی این پیام اساسی تامل کنیم. پراتیک نظری مشروطیت، موضوع بسیار مهمی است. عملی که نظر هم بوده است، عملی که در حوزه اسلام به نتیجه رسیده و ما به آن بی توجهی کرده ایم. باید روی این اتفاق تامل کنیم.