آغاز لوله‌کشی آب تهران در سال 1326

با توجه به متوسط بارندگی سالانه در فلات ایران بشود، تأمین آب همواره یکی دغدغه‌های جدی حکومت‌ها و ساکنان این سرزمین بوده به‌گونه‌ای که رفع این محدودیت به اندازه‌ای برای ایرانیان حیاتی بود که به‌گفته باستان شناسان، حفر قنات و انتقال آب از راه لوله کشی از جمله ابداعات آنان برای مقابله با این مسأله بوده است.

اعتمادآنلاین| جمعیت تهران تا زمان «آقا محمدخان قاجار» بالغ بر ۲۰هزارنفر بود و از آنجا که رودی در نزدیکی آن وجود نداشت، آب مورد نیاز ساکنان عمدتاً از راه چشمه‌ها و قنات‌های اطراف شهر تأمین می‌شد. بعد از انتخاب این شهر به پایتخت قاجاریه و روزافزون شدن جمعیت آن، تأمین آب به‌عنوان یک مشکل جدی نمود یافت.

اولین بار در زمان «حاج میرزاآقاسی» صدراعظم محمدشاه قاجار بود که موضوع تأمین آب اهالی پایتخت ذهن دولتمردان را به‌خود مشغول کرد. حاج میرزاآقاسی که دانسته بود با افزودن به تعداد قنات‌ها، این مشکل برطرف شدنی نیست، چاره را در حفر نهری بزرگ جهت انتقال آب جاجرود به تهران یافت که البته با بالاگرفتن نگرانی دهقانان منطقه که انتقال آب را در درازمدت به‌ضرر خود می‌دیدند، طرح به‌صورت کامل اجرایی نشد.

«رضا قلی خان هدایت» تاریخ نگار عصر قاجاریه با تحسین حاج میرزاآقاسی برای دست زدن به چنین عملی می‌نویسد: «از کثرت اجتماع خلایق و احداث عمارات و خوانق و اکثار بساتین و حدایق، اعظم بلاد ایران آمد. [از آنجا که] آب قنوات سالفه برای ساکنین این شهر مکفی نبود[...] به ایجاد انهار و احداث آبار مصمم گشت تا به سهولت معاش و وسعت انتعاش عموم خلایق[...] جریان یافت که از رود کرج تا شهر، نهری بریده، آب به شهر جاری کنند.»

در دوره صدارت «میرزا محمد تقی خان امیرکبیر» هم تلاش‌هایی برای انتقال آب از جاجرود به رود کرج و سپس تهران صورت گرفت. وی برای رفع نگرانی‌های اهالی محلی، آب کرج را به ۸۴ سهم تقسیم کرد و دستور داد تا ۹ سهم از آن حقابه ویژه پایتخت نشینان باشد، هرچند به کوشش او آب به بخش‌هایی از تهران آن روز رسید، اما سرنوشت، مسیر دیگری در پیش گرفت و طرح آبرسانی پس از مرگ او ناتمام رها شد.

چشم‌انداز بحرانی شدن مسأله آب پایتخت باعث شد تا مدتی بعد به دستور ناصرالدین شاه، «کنت دومونت فرت» اولین رئیس نظمیه تهران به همراه دو نفر از مهندسان مدرسه دارالفنون، مأمور تحقیق و تهیه گزارش درباره چگونگی حل این بحران شوند. نتیجه تحقیق، انتقال آب از رودخانه‌های لار و جاجرود به تهران بود. اما زمانی که مشخص شد در خزانه دولت پولی برای تأمین هزینه‌های آن وجود ندارد، پیشنهاد استقراض از مردم به وسیله انتشار اعلان‌های عمومی داده شد که از سویی از جانب مردم استقبالی از آن نشد و از سوی دیگر با وارد شدن کشور در التهابات سیاسی مشروطه خواهی، طرح انتقال آب به تهران برای مدتی نسبتاً طولانی مسکوت ماند.

در اواخر دوره ناصری، به چند اروپایی امتیازی برای تأمین آب شهر از راه حفر چاه عمیق در شمال تهران داده شد که گویا در جریان حفاری، مته دستگاه حفر چاه شکست و از آنجا که راه شوسه مناسبی برای رساندن مته جدید وجود نداشت، شرکت مذکور به کلی از تداوم عملیات دست کشید و طرح به حال تعلیق درآمد.کمبود آب آشامیدنی، چگونگی تأمین آب مردم تهران در کنار خود بحران دیگری را پیش رو داشت. در آن روزگار، آب‌های مصرفی تهران از راه جوی‌های روباز به داخل محلات منتقل می‌شدند و در بین راه آغشته به انواع آلودگی‌ها و زباله‌ها می‌شدند و با خود انواع آلودگی‌ها و بیماری‌ها را منتشر می‌کردند. «جعفر شهری باف» در کتاب تهران قدیم در تشریح وضعیت اسفناک آب مصرفی غالب مردم پایتخت می‌نویسد: «این آبها که در سرچشمه‌ها و آبنماها چون مروارید غلتان روشن و زلال به روی خود غلتیده، چشم‌ها را جلا می‌بخشد، کم‌کم در طول راه و عبور از نهرها و جوی‌های کثیف و استعمال و رخت‌شویی و ظرف‌شویی و کهنه‌شویی و خاک و زباله ریختن و بازی اطفال و استحمام لشوش و آب دادن دواب مانند اسب و الاغ و گوسفند و غیره به‌صورت لجن و گندابِ متعفنی درمی‌آمد که حتی شامه و بصر را آزار می‌رساند و در آخر مسیر در وجه تشابه کاملی با آب چاه مستراح درمی‌آمد و مورد استفاده قرار می‌گرفت!»

در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی و با ایجاد اولین بلدیه تهران، تعدادی مستشار خارجی مأمور مطالعه و چاره‌جویی برای تأمین آب تهران شدند که اقدامات آنها هم نتیجه قابل قبولی نداشت تا آنکه در شهرهای بیرجند، آبادان و مشهد نمونه‌های موفقی از تأسیسات لوله کشی آب شهری به وجود آوردند که بویژه با توجه به شیوع بیماری‌های واگیردار ناشی از گردش آبهای آلوده در جوی‌ها و نهرهای شهری، برنامه‌های انتقال آب به تهران نیز دچار تغییر کلی شد. در سال ۱۳۰۳ اداره بلدیه طرحی را پیشنهاد کرد که براساس آن روی جاجرود سدی احداث می‌شد تا ضمن تأمین برق پایتخت، از آب ذخیره شده در پشت سد، نیازهای ساکنان تهران را هم برطرف کرد.

با آنکه این طرح در هیأت دولت موافقان بسیاری داشت اما کمیته امتیازات، آن را تصویب نکرد و به کناری گذاشته شد. در دوران زمامداری «سیدضیاءالدین طباطبایی» اقداماتی در جهت جلب رضایت مردم صورت گرفت که رسیدگی به وضعیت آب شهر و جلوگیری از ورود برخی آلودگی‌ها به آب از آن جمله بود.

تا سال ۱۳۰۶ آب شهر تهران توسط ۲۶ رشته قنات با مجموع آبدهی حدود ۷۰۰لیتر در ثانیه تأمین می‌شد. در این سال بار دیگر عملیات احداث مجرای رودخانه کرج به تهران آغاز شد و عملیات اجرایی این طرح از روستای «بیلقان کرج» تا «جمشیدآباد» تهران به‌طول ۵۳ کیلومتر به‌مدت ۴ سال طول کشید.۲۰کیلومتر از این مسیر را از زیر زمین کانال کشی کرده بودند اما آب زیادی در طول مسیر هرز می‌رفت و با توجه به شدت رسوب‌گذاری نیاز به لایروبی مداوم داشت.

در سال ۱۳۱۸ شرکت «رژی عمومی راه‌آهن فرانسه» مسئولیت لوله‌کشی آب تهران را به عهده گرفت، اما جنگ جهانی دوم در ۹ شهریور ۱۳۱۸ و اشغال ایران توسط متفقین در روز ۳ شهریور ۱۳۲۰ وقفه‌ای در این کار ایجاد کرد. در زمان اشغال کشور و برکناری «رضاشاه پهلوی» که خارجیان زیادی در تهران حضور داشتند، توجه به معضل آب پایتخت بیشتر شد به‌گونه‌ای که «وندال ویلکی» سیاستمدار امریکایی که بعدها نامزد ریاست جمهوری امریکا شد، گفته بود: «آنچه در جوی‌های شمال شهر [تهران] جاری است آبی است که به کثافت آلوده است و آنچه در جوی‌های جنوب شهر می‌رود کثافتی است به آب آلوده»!

در سال ۱۳۲۴ عده‌ای از بازرگانان تهران با تأسیس شرکت «سهامی آب تهران» حاضر شدند آب تهران را لوله‌کشی کنند. وزارت کشور این امر را منوط به اجازه هیأت وزیران می‌دانست اما به حدی در این کار تعلل شد که شرکت انصراف و انحلال خود را اعلام کرد. در سال ۱۳۲۵ از طرف دولت احمد قوام، مناقصه‌ای با حضور ۷ شرکت خارجی برگزار شد و شرکت «سر الکساندر کیپ» انگلیسی برنده مناقصه شد. در روز ۱۳ اردیبهشت ۱۳۲۶ شرایط مناقصه لوله کشی تهران از سوی شرکت فوق در جراید منتشر می‌شود.

در روز ۳۰ تیر ۱۳۲۶ نخستین کلنگ کار لوله‌کشی آب تهران در محله میدان سنگلج که اکنون پارک شهر تهران در آن واقع شده به زمین زده می‌شود. در سال ۱۳۲۹ طرح اولیه لوله‌کشی تهران برای جمعیتی معادل ۹۰۰ نفر اجرا شد و دو خط لوله فولادی به قطر ۴۰ اینچ و با ظرفیت ۲۴۲هزار متر مکعب در شبانه‌روز برای انتقال آب از آبگیر بیلقان به نخستین تصفیه‌خانه تهران (جلالیه) در نظر گرفته شد. بهره‌برداری از خط اول خطوط لوله فولادی و تصفیه خانه جلالیه در سال ۱۳۳۴ آغاز شد.

در سال ۱۳۳۳ به‌منظور مهار بارش‌ها، مطالعات ساخت سد امیر کبیر در ۴۰کیلومتری شمال غربی تهران (از آبگیر خرسنگ‌کوه) در حوالی کیلومتر ۲۳جاده کرج به چالوس نزدیک به روستای واریان آغاز شد. ساختن این سد در سال ۱۳۳۷ آغاز شد و در اوایل سال ۱۳۴۲ پایان یافت. در سال۱۳۴۰ ساخت سد لتیان در ۳۲ کیلومتری شمال شرق تهران به‌منظور مهار آب رودخانه جاجرود آغاز شد تا بخشی از آب تهران را تأمین کند. با بهره‌برداری از سد لتیان در سال ۱۳۴۶ آب حومه شرقی تهران نیز به‌صورت کامل تأمین شد و در پی آن سومین تصفیه‌خانه تهران در منطقه حکیمیه در سال ۱۳۴۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.