13 آبان به روایت قلم‌ها و دوربین‌ها

بررسی کتاب‌ها و فیلم‌های مرتبط با واقعه تسخیر سفارت آمریکا

بی‌گمان یکی از عمده رویدادهای مهم تاریخ انقلاب معاصر ایران، تسخیر سفارت آمریکا در 13 آبان سال 1358 هجری شمسی است. در اهمیت این رویداد همان بس که روابط سیاسی دو کشور ایران و آمریکا از آن تاریخ به بعد به طور رسمی وارد مرحله «مرگ سیاسی» شد. امام خمینی، تسخیر سفارت آمریکا را انقلابی مهم‌تر از انقلاب اول نامید و بدین ترتیب حرکت انقلابی این دانشجویان پیرو خط امام، با تایید و تصدیق مستقیم رهبر وقت ایران، به مثابه موضع رسمی نظام جمهوری اسلامی قلمداد شد.
پس از گذشت بیش از سه دهه از تاریخ این رویداد سترگ، قلم‌ها همچنان در خاطرات و اثرات آن روزها به گردش درمی‌آید و فیلم‌های متعددی نیز در تشریح این حادثه ساخته شده است. این نوشتار در حقیقت به بررسی و معرفی اجمالی برخی از کتب و فیلم‌های مشهور درخصوص این واقعه کم‌نظیر می‌پردازد.
یکی از مهم‌ترین کتاب‌های چاپ شده دراین خصوص، کتاب «انقلاب دوم، تسخی‍ر لان‍ه ج‍اس‍وسی‌ آم‍ریک‍ا، آث‍ار و پ‍ی‍ام‍ده‍ا» است که توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال 1385 منتشر شده است. این کتاب با تدوین احمدرضا شاه‌علی، به تفسیر و تحلیل تاریخی این رویداد می‌پردازد. دومین کتاب در این حوزه نیز کتابی با نامی مشابه است که به مناسبت سی و دومین سالگرد انقلاب اسلامی منتشر شده است. این کتاب با نام «انقلاب دوم، نگاهی به تسخیر لانه جاسوسی در سیزدهم آبان ماه 1358» است که انتشارات گروه تاریخ کتاب سبز آن را به چاپ رسانده است. ویژگی خاص کتاب بعدی این است که نویسنده آن، یکی از افرادی بوده است که خود در تسخیر سفارت آمریکا نقش مستقیم داشته است. «تسخیر، اولی‍ن‌ روای‍ت‌ مک‍ت‍وب‌ از درون‌ س‍ف‍ارت‌ ت‍سخی‍ر ش‍ده‌ آم‍ریک‍ا در ت‍ه‍ران‌« با قلم معصومه ابتکار به نگارش درآمده است. ابتکار در این کتاب به ذکر برداشت‌ها و ملاحظات شخصی خود در جریان تسخیر سفارت آمریکا پرداخته است.
یکی دیگر از کتاب‌هایی که با لحنی انقلابی و آتشین، قویا تسخیر لانه جاسوسی را تایید کرده است، کتابی با عنوان «تسخیر جاسوسخانه آمریکا و توطئه سازش علیه انقلاب» است که در سال 1359 شمسی توسط شورای انتشارات و تبلیغات جنبش مسلمانان مبارز به چاپ رسیده است. این جنبش که در حال حاضر عاقبت متفاوتی یافته و در اپوزیسیون تعریف می‌شود، در آن تاریخ رویکرد امام خمینی در تایید خیزش دانشجویان را ستوده است.
کتاب «444روز» نیز ذکر خاطرات و رخدادهای این واقعه از زبان تیم ولز است. این نویسنده با برداشت شخصی خود بیش از 600 صفحه در این باره قلم زده است. انتشارات فرهنگی رجا در سال 1366 آن را ترجمه کرده است.
انتشارات اسناد انقلاب اسلامی، کتاب دیگری با تعداد 242 صفحه درباره این رویداد تاریخی منتشر کرده است. این کتاب با عنوان «روابط ایران و آمریکا از پیروزی انقلاب اسلامی تا تسخیر لانه جاسوسی» با نویسندگی حسن خداوردی، ابتدا به علل وقوع این رخداد می‌پردازد و در ادامه نیز به تنش‌های ایجاد شده در روابط ایران و آمریکا، قبل و پس از این واقعه می‌پردازد.
«ورود به لانه عقاب» عنوان دیگری است از کتاب‌های مشهور و انتشار یافته در این حوزه. مهدی شریفی در این کتاب ضمن گفت‌وگو با شخصیت‌هایی مثل دکتر معصومه ابتکار، سیف‌اللهی و اصغرزاده سعی کرده است که با تاکید بر اهداف و افکار عاملان اصلی این رخداد، تاریخی مستندگونه از این واقعه را به تصویر بکشد.
از کتاب‌های نه‌چندان شناخته شده در این راستا می‌توان به کتاب «دستاویزهای سیاسی در مسائل اسلامی» با قلم حسین اسلامی اشاره کرد که انتشارات جهاد دانشگاهی آن را به چاپ رسانده است. این کتاب با گریز به حوادث 13 آبان 1358، به تبیین و تشریح علل این واقعه پرداخته است.
درباره تسخیر سفارت آمریکا، کتابچه‌های مختلفی نیز به چاپ رسیده است که هدف عمده از انتشار این کتابچه‌ها، بیشتر اعلام موضع درباره این رویداد بوده است تا تشریح حوادث آن. در همین راستا، محققان پرشماری نیز قلم‌زنی کرده‌اند. از جمله این محققان، حسن بهشتی‌پور است که با استناد به خاطرات منتشر شده در باب این رویداد، به قول خودش خواسته است که به دیدگاه‌های بیرونی نسبت به این واقعه توجه کند و در این باره دست‌نوشته‌هایی را به نام خود ارائه کرده است.
کتاب «میهمانان آیت‌الله» نیز از جمله کتاب‌های انتشار یافته در آن سوی مرزهای ایران است که با قلم آندریا برلوف به نکوهش حرکت دانشجویان ایرانی می‌پردازد و با نگاهی متاثر از سیاست‌های استعمارگرانه و امپریالیستی آمریکا، این واقعه را یک جنایت توصیف می‌کند.
اگر بخواهیم از منظر فیلمسازان به رویداد 13 آبان توجه کنیم، یکی از فیلم‌های مستندی که در این خصوص تهیه شده است، مستند «اصحاب فیل» است که به تشریح حرکت دانشجویان پیرو خط امام می‌پردازد. در این مستند به حوادث سیاسی و تاریخی سال 1358که در نهایت به وقوع گروگانگیری در سفارت آمریکا منتهی شد، اشاره می‌شود.
رقابت فیلمسازان ایرانی و خارجی برای تهیه فیلم‌هایی در این حوزه نیز خود حکایت دیگری دارد. به طور مثال، بن افلک، فیلمساز آمریکایی با ساخت فیلمی با نام «آرگو» تلاش کرده است که سیاستمداران آمریکایی را قهرمانانی به تصویر بکشد که دیپلمات‌های آمریکایی را از اسارت آزاد کردند. در مقابل نیز محمدرضا اسلام‌لو با پروژه سینمایی «شکست 58»، به مقابله با فیلمسازان غربی پرداخته است و روایتی انقلابی از اقدام دانشجویان پیرو خط امام را به تصویر می‌کشد. از سوی دیگر، فیلم دیگری با اقتباس از کتاب میهمانان آیت‌الله با همان عنوان ساخته شده که تهیه‌کنندگی آن را ویلیام هوربرگ، برعهده داشته است و در این فیلم، تصویری متضاد با فیلم «شکست 58» بر پرده سینما جریان دارد. در هر حال، انتشار کتاب‌های جدید و فیلم‌های نو در خصوص واقعه 13 آبان 1358 همچنان ادامه دارد. خصوصا در بخش کتاب، باید تاکید کرد مواردی که به آنها اشاره شد، تنها نمونه کوچکی از هزاران سطور نگارش شده در این حوزه است. روایت‌ها و کتاب‌هایی که گاه محتوایشان با یکدیگر تفاوت فاحشی دارد.