نگاهی به بلدیه تهران، رشت و اصفهان

مقدمه

«بلد» به معنای شهر است و «بلدیه» نام قدیم شهرداری است. تأسیس بلدیه در ایران یک قرن قدمت دارد و اولین بلدیه درکشاکش حوادث مشروطه در تهران تأسیس شد. بلدیه در لغتنامۀ دهخدا این چنین تعریف شده است: «مؤسسه‌ای در هر شهر که به کار نظافت و خوبی آب و نان و چراغ و سوخت و خواربار و صحّت نظر دارد»²

در نخستین قانون بلدیه، فصل اول از وظایف بلدیه آمده است: «مقصود اصلی تأسیس بلدیه حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین است» و یا «مساعدت به دولت در ساختن بازار‌ها و نمایشگاه‌های تجاری و کلیه مراقبت، روج حرفت و تجارت شهر و دایر نمودن محل تشخیص اسعار و معاملات عمومی» که همگی حاکی از وجود قوانین شهروندی و مردمی بودن این نهاد در بدو تأسیس است. پیش از آنکه اداره‌ای به نام بلدیه در تهران قدیم تشکیل شود، اداره‌ای تأسیس شده بود که تقریباً همان وظایف بلدیه را انجام می‌داد. این اداره نامش «اداره احتسابیه» بود و اعضای آن را «محتسب» می‌گفتند. این اداره از دو شعبه احتساب و تنظیف که هر کدام عده‌ای نایب و فراش و سپور تحت فرمان داشته، تشکیل شده بود.³

وظایف مجلات  مورد اشاره که با عنوان بلدیه  به چاپ رسیده‌اند کمک به بلدیه در اداره شهر و اطلاع رسانی به ساکنان شهر در  مورد اقداماتی است که بلدیه انجام داده است. البته در کنار آن به ارائۀ اطلاعات دیگری از قبیل معرفی شهر‌های دیگر و تاریخچه آنها، اطلاع رسانی در مورد ناهنجاریها و یا  بیماری‌هایی که ممکن بود عموم جامعه را درگیر کند مانند اعتیاد، وبا، مالاریا و... ، آمار تولد، فوت، ازدواج و... اهالی شهر و حتی مقدار مصرف نان و گوشت در شهر می‌پردازد. در ادامه به معرفی مجلات بلدیه به ترتیب سال انتشار آنها می‌پردازیم.

بلدیه طهران، (19 جوزا (خرداد) 1300 هجری شمسی)

اولین شمارۀ این مجله به صاحب امتیازی بلدیه طهران و مدیر مسئولی عباس خلیلی در تاریخ 19 خرداد 1300 هجری شمسی منتشر شد. فاصله انتشار آن به صورت هفتگی و در روز پنجشنبه بود. این مجله 16 صفحه‌ای در قطع 29 سانتیمتر توسط مطبعۀ فاروس طهران به چاپ رسیده است. در صفحۀ اول مجله که در حقیقت همان جلد مجله به شمار می‌آید، عنوان مجله (بلدیه) با خط درشت نوشته شده است. در قسمت بالای جلد به ترتیب اطلاعات مربوط به شماره دوره، شماره صفحه، تاریخ انتشار شامل روز( پنجشنبه) و تاریخ قمری، شمسی و میلادی به تفکیک روز، ماه و سال و در انتها شمارۀ صفحه ذکر شده است.

در سمت راست عنوان، اطلاعات زیر به چشم می‌خورد:

محل اداره: طهران، بلدیه، ناشر: بلدیه تهران، مدیر: عباس خلیلی، مراسلات: بلدیه، دایرۀ نشریات، نمره تلفون:382.

اطلاعات مندرج در سمت چپ عنوان، به شرح زیر است:

وجه اشتراک قبلاً دریافت می‌شود، قیمت اشتراک سالیانه در همه جا 40 قران، سر هر شش ماه گرفته می‌شود، اعلانات به دفتر رجوع شود، روزهای پنجشنبه طبع و توزیع خواهد شد، قیمت تک نمره 16 شاهی.

شمارۀ اول این مجله فاقد فهرست مندرجات است. مقالۀ افتتاحیه با عنوان آغاز سخن به لزوم انتشار این مجله و دلایل آن می‌پردازد که در ادامه قسمتی از آن آورده شده است:

برای  تشخیص لوازم معیشت و وسایل ترقی، برای التیام جراحت بومیان که ناشی از فساد زندگی است، برای محسوس کردن جدیت و فعالیت بلدیه و شرح عایدات و مخارج آن تا اقلا مالیات پردازان از چگونگی استعمال و محل خرج آنها مطلع باشند و بالاخره برای اصلاح کلیۀ شئون مادیه شهر انتشار این اوراق هفتگی لازم می‌باشد. علاوه بر مصالح، بلدیه تاریخ پایتخت و شهرهای دیگر ایران، تشکیلات بلدیات ممالک متمدنه و مخصوصاً نظرات قدیمه و جدیده را که راجع به وضع زندگانی اجتماعی است می‌نگارد.

مجلۀ ما رهنمای علمی و عملی تمام بلدیات ایران خواهد بود. بلدیه شهرهای دیگر مملکت ما در این مجله همه قسم  اطلاعات و اندرزها راجع به اصلاح تشکیلات و کارهای خودشان خواهند یافت.

به جز مقالۀ افتتاحیه که به صورت تک ستونی نگاشته شده است، بقیه مطالب مجله به صورت دو ستونی چاپ شده است. مطالب با ذکر عنوان شروع می‌شود و با درج نام نویسندۀ آن پایان می‌پذیرد.اولین مقاله پس از مقالۀ افتتاحی با عنوان بلدیه و تشکیل مشاغل به قلم د.آنیران در 3 صفحه به چاپ رسیده است. در ادامه عناوین مقالات بعدی جهت آشنایی هر چه بیشتر با محتوای مجله ذکر می‌شود: تقسیم موسسات خیریه (عبدالله بهرامی)، تاریخچۀ موسسات خیریه تهران(عبدالله بهرامی)، اقدامات بلدیه، ادارۀ امور خیریه و در نهایت اداره تفتیش، احصائیه، سجل احوال و نشریات. 

در صفحۀ 14 و 15 مجله دو جدول(صورت احصائیه ولادات، متوفیات، ازدواج و اظهارنامه‌های ولادات شهر تهران به موجب دفاتر سجل احوال) به چشم می‌خورند که آمار مربوط به هر یک از این موارد داخل پرانتز را به تفکیک مذکر و مونث در نواحی دهگانه تهران گزارش می‌دهد و به ترتیب ماه‌های حمل(فروردین) و ثور(اردیبهشت) سال 1300 شمسی را شامل می‌شود.

در انتهای صفحۀ 15 اطلاعیه‌ای با عنوان آبهای طهران چاپ شده است و به توضیح در مورد نحوۀ تقسیم آب شرب و موانع موجود در مدیریت آب‌های طهران می‌پردازد که مربوط به ادارۀ ساختمان، تنظیف، میاه و روشنایی بلدیه طهران می‌باشد.

مطلب پایانی این شماره به دعوت اداره خیریه بلدیه از مردم جهت بازدید از دارالایتام و دارالمساکین مربوط است تا از سیر تکامل و موفقیت آن آگاه گردند. در پایین صفحه 16(صفحه آخر) نام مطبعۀ فاروس طهران به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد مجله در این چاپخانه به طبع رسیده است.

شماره بعدی مجله بلدیه در تاریخ 26 جوزا (خرداد) 1300 شمسی، با حفظ سبک شمارۀ اول به چاپ رسید. مقالات این شماره به ترتیب شامل لزوم بلدیه(عبدالله بهرامی)، استقلال بلدی(د.آنیران)، اصلاح وضعیت کارگران(عبدالله بهرامی) می‌باشد. در انتهای این شماره جداولی ارائه گردیده است که حاوی اطلاعات ارزنده‌ای در خصوص صورت مصارف و مخارج موسسات بلدیه، صورت احصائیه شهر تهران واحصائیه ذبایح و مصرف گوشت شهر تهران به تفکیک نوع حیوان می‌باشد.

در شمارۀ 3 این مجله که در تاریخ 2 سرطان(تیر) 1300 منتشر شده است، شاهد تغییراتی نسبت به شماره‌های قبل هستیم که عبارتند از:

در قسمت سمت راست عنوان، تصریح شده است(هیئت تحریریه در اصلاح مقالات مختار است و مقالات چاپ نشده مسترد نمی‌شود). همچنین عبارت (اعلانات در صفحه آخر سطری ده شاهی) به هزینه مربوط به آگهی‌ها اشاره دارد.

نکته درخور توجه در معرفی این مجله، وجود فهرست مندرجات از شمارۀ 3 به بعد است که به صورت سطری آورده شده و تا شماره 19(22 میزان (مهر) 1300) به همین صورت ادامه می‌یابد.این فهرست شامل معرفی عنوان مقالات و نویسنده آن مقاله می‌باشد.

در شمارۀ 4 این مجله، روز انتشار از پنجشنبه به شنبه هر هفته تغییر کرده و تا شمارۀ 19 همین منوال حفظ شده است. همچنین در این شماره مقاله‌ای با عنوان قانون بلدیه به چاپ رسیده است که بخش اول آن در این شماره می‌آید و بخش‌های دیگر در شماره‌های بعدی ارائه شده و در شمارۀ 9 بخش آخر آن به اتمام می‌رسد. در شمارۀ 10 این مجله  نام مطبعه چاپ کننده از فاروس به روشنایی تغییر می‌یابد و از شمارۀ 16 نیز مطبعه مجلس جایگزین روشنایی می‌شود، که تا شمارۀ 19 ادامه دارد.

دورۀ سوم این مجله در تاریخ 2 عقرب (آبان) 1303 منتشر شد و با شماره‌های قبلی اندک تفاوت‌هایی دارد. در این دوره تصاویری مرتبط با بلدیه از قبیل گراور دورنمای دارالیتام بلدیه در صفحۀ 8 شماره 1 و مدرسۀ صنعتی بلدیه، صفحه 2 شمارۀ 2 به چاپ رسیده است.

فاصلۀ انتشار از هفتگی به دوهفته یک‌بار تغییر کرده است(پانزدهم و اول هر برج)، و در صفحات آخر آگهی‌های تجاری منتشر می‌شوند که از 2 تا 4 صفحه متغیر است، مدیر مسئول با عنوان ا، م معرفی شده و قیمت اشتراک سالیانه شش تومان عنوان شده است. ترتیبات فوق تا شمارۀ ششم در سال 1303 ادامه دارد. شمارۀ هفتم سال سوم در تاریخ اول فروردین 1304 به چاپ رسید  که مقالۀ اول آن نوروز مبارک باد یا نوروزیه نام داشت.

سال چهارم با شمارۀ 8 شروع می‌شود که تغییرات زیادی در طرح جلد آن داده شده است. اول اینکه جلد با صفحه اول یکی نیست و در بالای جلد نقش شیر و خورشید مشاهده می‌شود. فهرست مندرجات بر روی جلد با عنوان فهرست نگارشات شماره هشتم جلب نظر می‌کند و عبارات (قیمت تک نمره سی شاهی، وجه اشتراک سالیانه در همه جا 20 قران، به صورت ماهیانه منتشر می‌شود و دارای مقالات اجتماعی، فنی و اطلاعات رسمی بلدیه، اعلانات برای درج در پشت جلد قبول می‌شود و قیمت آن با دفتر مجله است) بر روی جلد ذکر شده است. در پایین جلد نام شرکت مطبعه مدرن تهران به چشم می‌خورد.

مدیر مسئول، رضا شهرزاد  معرفی شده است و در پشت مجله اعلاناتی چاپ شده است.لازم به ذکر است که این شماره جز روی جلد تصویر دیگری ندارد. در سال ششم (آبانماه1306)تغییرات زیر اتفاق افتاده است:

مدیر مسئول: مهدی مافی، قیمت تک نمره: یک قران، وجه اشتراک سالیانه (تهران 12 قران، داخله 14 قران، خارجه 20 قران)   مطبعۀ فردوسی کار چاپ را عهده دار شده است، قبل از شروع صفحه اول، در داخل جلد اعلانهایی چاپ شده است. فهرست مندرجات به صورت ستونی در صفحۀ آخر مجله ذکر شده است و مجله مصور است. 

چاپ مجله به روال ذکر شده تا شمارۀ انتهای سال هشتم  ادامه می‌یابد تا اینکه از شمارۀ اول سال نهم که شهریور ماه 1309 شمسی منتشر شد تغییرات زیر انجام می‌گیرد.

بر روی جلد مجله علاوه بر مدیر مسئول(مهدی مافی)، آقای کاظم شریفی به عنوان مدیر داخلی و مسئول نشریات معرفی می‌گردد و از نکات حائز اهمیت دیگر در این سال، چاپ غلط نامه در مجله است که در شمارۀ دوم و در صفحۀ 50 آمده است. همچنین شماره های 7 و 8 سال نهم(اسفند 1309 و فروردین 1310) در یک مجلد چاپ شده است و قیمت دو شماره 5 قران می‌باشد. از این مدت به بعد تا ابتدای سال دهم به صورت دو شماره‌ای چاپ و توزیع شده است. قیمت سالیانه مجله در تهران 25 قران، داخله 30 قران و خارجه 60 قران تعیین شده است. شماره 11و12 سال دهم که در سال 1313 چاپ می‌شد. علاوه بر فهرست مندرجات، دارای  فهرست گراورها است که 46 گراور را در بر می‌گیرد.

از شمارۀ ششم، سال یازدهم عنوان مدیر داخلی حذف می شود. ولی مدیر مسئول (کاظم شریفی)تغییر نمی‌کند و این روال تا سال 1315 ادامه دارد تا اینکه در تیرماه 1315 شماره 10 الی 12 سال یازدهم مجله بلدیه با عنوان جدید نامه شهرداری و با همان طرح جلد سابق  چاپ گردید.این مجله به مدیر مسئولی محمد قوامیان توسط چاپخانه اتحادیه طهران چاپ شده است و وجه اشتراک در طهران 50 ریال، داخله کشور 60 ریال و در خارجه 120 ریال تعیین شده است.

مجلۀ بلدیه( رشت، اسفند ماه 1307 شمسی)

مجلۀ بلدیه رشت در اسفند ماه 1307 توسط بلدیه رشت تأسیس شد. نشان شیر و خورشید بر روی جلد به چشم می‌خورد که نشان از دولتی بودن آن دارد. امیر– ارشاد  به عنوان متصدی معرفی شده است. این مجله 24 صفحه‌ای در قطع 29 سانتیمتر منتشر شده است و دارای تصاویر و جداول متعددی می‌باشد .بر روی جلد آن نوشته شده است: حاوی مقالات اجتماعی، فنی، تاریخی، صحی، اقتصادی و اطلاعات رسمی بلدیه. قیمت تک شماره یک قران است و بهای اشتراک سالیانه در رشت 12 قران، داخله 15 قران و خارجه 20 قران تعیین شده است. فاصلۀ انتشار آن به صورت ماهانه می‌باشد و دارای فهرست نگارشات در قسمت داخل جلد است و به ترتیب موضوع مقاله، به قلم و شمارۀ صفحه ذکر شده است. مطالب آن به صورت دو ستونی تنظیم گردیده.

در مقاله افتتاحی با عنوان بیان مقصود هدف از انتشار مجله توضیح داده شده است که به بخشی از آن اشاره می‌شود:

اینک که به توفیق پروردگار و به امر اداره متبوعه شروع به نشر مجله بلدیه نمودیم راه بهتری برای اطلاع جامعه به توسعه امور بلدی و صحی که مربوط به زندگانی انفرادی و اجتماعی ما است پیدا کردیم. در زیر این مقاله نام امیر ارشاد به چشم می‌خورد و زیر آن گراوری با عنوان دورنمای بلدیه رشت خود نمایی می‌کند. در قسمت داخلی پشت جلد، اعلانی با عنوان (تفتیش در امور مالی بلدیه) چاپ شده است.

مجلۀ بلدیه( اصفهان، آبان ماه 1309 شمسی)

شمارۀ اول این مجله در تاریخ آبان ماه 1309 به صورت ماهانه منتشر شد. سر لوحه مجله  نشان شیر و خورشید است که در زیر آن تصویر پل خواجو به چشم می‌خورد و در داخل کادر تصویر عبارت بلدیه اصفهان نوشته شده است. کمی پایین‌تر عنوان مجله بلدیه با خط درشت دیده می‌شود. سرهنگ حبیب الله خان شهردار و محمد‌علی مکرم به ترتیب به عنوان موسس و مدیر مسئول مجله معرفی شده‌اند. این مجله 20 صفحه‌ای در قطع 28 سانتیمتر توسط مطبعۀ سعادت چاپ شده است. دارای فهرست مندرجات در داخل جلد است و با موضوع و شمارۀ صفحه مرتب گردیده، مطالب  به صورت دو ستونی نگاشته شده است.

قیمت تک نمره یک قران است و وجه اشتراک سالیانه در اصفهان 12 قران، داخله 15 قران و خارجه 20 قران تعیین شده است.

در آخرین صفحه شمارۀ اول مجله، اطلاعیه‌ای با عنوان اعلان راجع به اعلانات درج گردیده است که به توضیح چگونگی درج اعلان در مجله می‌پردازد و در قسمت بعدی این صفحه مطلبی را با عنوان خطرات و عواقب وخیمه استعمال مشروبات الکلی... به نقل از مجلۀ بلدیه تهران آورده است.

از شمارۀ سوم به بعد که در دی ماه 1309 چاپ شد، نام موسس مجله از سرهنگ حبیب‌الله خان شهردار به میرزا حسین‌خان جلائی تغییر می‌کند. شماره 5 و 6  که مربوط به اسفند ماه 1309 و فروردین 1310 می‌شد در یک شماره منتشر شد که از تصویر پل خواجو بر روی  جلد آن خبری نیست و عنوان بلدیه اصفهان تحت نام وزارت داخله آمده است.

در مقایسه اجمالی این سه مجله چنین استنباط می‌شود که از نظر مشخصات ظاهری و همچنین محتوا بسیار با یکدیگر مشابهت دارند و شاید بتوان گفت اگر عنوان مجلات و محتوای آنها را در نظر نگیریم نمی‌شود به لحاظ شکل ظاهری و نحوۀ تنظیم صفحات، تشخیص داد که کدام مجله را ورق می‌زنیم.

منابع:

2. (http://www.aftabnews.ir/vdcgtq9akt9tu.html)

3. ( http://www.dowran.ir/show.php?id=50312772)

 

 

 

سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی . مطبوعات بهارستان 2