29 تیر 1393
رئیس‌الاطباء می‌گوید راپورت‌های نظمیه شیراز به پای هیچ تئاتر و رمانی نمی‌رسد!
کتاب «زیر پوست شهر» اثر منصوره اتحادیه (نظام مافی) و دیگر نویسندگان (سعاد پیرا و سعید روحی) است و به شرح برخی اسناد و مدارک عبدالحسین میرزافرمانفرما در رابطه با راپورت‌های نظمیه (پلیس مخفی) شیراز می‌پردازد.
مردم زیر ذره‌بین نظمیه شیراز
این کتاب از چهار فصل با عنوان‌های زیر تشکیل شده است. فصل اول «مقدمه» که بحثی درباره منابع است، فصل دوم «ایالت فارس»، فصل سوم «وقایع فارس از مشروطه تا جنگ جهانی اول» و فصل چهارم «حکومت عبدالحسین میرزا فرمانفرما و گزارشات نظمیه شیراز» است. پایان‌بخش کتاب نیز به اسناد اختصاص دارد و دربرگیرنده «اسناد» درباره راپورت‌های نظمیه (پلیس مخفی) شیراز است.
در پشت جلد کتاب آمده است: «زیر پوست شهر گزارش‌هایی از زندگی مردم شیراز است که توسط نظمیه یا پلیس مخفی شهر مدام تهیه می‌شد. این بررسی شامل یک مقدمه بسیار مفصل و نیز اسناد باارزشی است که از دوران مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول امتداد می‌یابد. اهمیت این اسناد و مدارک به این سبب است که از اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شهر و تحرکات موجود در آن را پورت می‌دهد و حاوی مطالب بسیار باارزشی در این باره است.»
در قسمت آغازین کتاب، اتحادیه در مطلبی با عنوان چند نکته و اتفاقی پیدا شدن اسناد و مکاتبات عبدالحسین میرزافرمانفرما نوشته است: «اسناد و مکاتبات عبدالحسین میرزا فرمانفرما به شکل اتفاقی پیدا شدند، پس از بررسی‌های اولیه، مشخص شد که غالب اسناد شامل، عریضه، گزارش و نامه‌هایست که از حکومت‌های مختلف فرمانفرما به جای مانده است. بخش اعظم این اسناد مربوط به محاسبات و امور مالی بود که در شرایط نامناسبی نگهداری می‌شدند که به زحمت قابل استفاده بودند.»
مردم شیراز از مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول
در پیشگفتار کتاب درباره زمان رخ دادن اتفاق‌های شیراز برپایه راپورت‌های نظمیه می‌خوانیم: «زیرپوست شهر، کتابی در مورد مردم شیراز از مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول است. منبع اصلی این بررسی «راپورت‌های» از نظمیه شهر می‌باشد که درباره زندگی مردم اطلاع می‌دهد. فارس در طی دوران قاجار منطقه ناآرامی به شمار می‌آمد که اکثر ناآرامی‌ها مربوط به شرایط جغرافیایی، جغرافیای انسانی و مسائل اجتماعی این خطه می‌شد.»
در فصل نخست کتاب به مرور «منابعی» در بررسی اسناد شیراز که شامل اسناد سال‌های (13350- 1338) می‌پردازد. در بخشی از این کتاب آورده شده است: «برای درک شرایط فارس و شیراز در طی جنگ، بایستی از بررسی شرایط فارس در دوره ناصری و سپس انقلاب مشروطه و بازتاب آن در فارس آغاز کرد، چون بسیاری از رویدادهای دوره جنگ مربوط به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و حضور انگلیسی‌ها در منطقه بود.»
در فصل دوم «ایالت فارس» با نگاهی به موقعیت جغرافیایی ایالت فارس، موقعیت جغرافیایی شیراز، ایلات منطقه، محل استقرار و کوچ ایلات منطقه، قرار داشتن در مسیر گذرگاه تجاری، تاریخچه شیراز، اوضاع اجتماعی منطقه، درباره گزارش، گزارش‌نویسی و بررسی گزارش‌های خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران بررسی می‌شود.
شیراز، شهری کهن که به دوران هخامنشی بازمی‌گردد
در بخش تاریخچه شیراز درباره قدمت این شهر می‌خوانیم: «تاریخ این ایالت کهن به دوران هخامنشی بازمی‌گردد، اما شهر شیراز کنونی از دوران بنی امیه در این منطقه تمرکز یافت. شهرت داشت که محمد ابن یوسف ثقفی برادر حجاج یکی از امرای بنی امیه، این شهر را در قرن 74 قمری در این نقطه متمرکز داد و سپس با به قدرت رسیدن سلسله‌های مختلف تاریخی در این مرز و بوم، این شهر طی ادوار مختلف به عنوان پایتخت ایران انتخاب می‌شد. آثار به جای مانده از سلسله‌های مختلف از هخامنشیان گرفته تا بنی امیه ... و اتابکان، دیالمه، صفاریان و زندیه بیانگر اهمیت جغرافیایی و سیاسی این ایالت و به ویژه این شهر است.»
«مطالعه شیراز در جنگ جهانی اول را باید با بررسی وقایع کل ایالت فارس و بخصوص شیراز از مشروطه تا جنگ جهانی اول آغاز کرد. به نظر می‌رسد که دولت توجه چندانی به این ایالت نداشت و هر وقت شورش از حد می‌گذشت، به تغییر حاکم بسنده می‌کرد ولی در نهایت این سیاست دولت در مقابل وقایع همه ایالات صدق می‌کرد و تغییر حاکم چندان تاثیر نداشت، چون شرایط را تغییر نمی‌داد.» این سطور بخشی از فصل سوم کتاب با عنوان «وقایع فارس از مشروطه تا جنگ جهانی اول» است که اشاره به شرایط شیراز در زمان جنگ جهانی اول دارد.
در بخش دیگری از کتاب نویسنده به سراغ رابطه حاکم فارس و ایلات قدرتمند فارس رفته و همچنین نقش انگلیس را به این رابطه دو سویه اضافه می‌کند و می‌نویسد: «رابطه حاکم فارس که نماینده دولت مرکزی بود با ایلات قدرتمند و سرکش همیشه مشکل بود زیرا منافع هر یک با بسط نفوذ دولت که مساوی با پرداخت مالیات و برقراری امنیت در تضاد بود. ناچار حاکم وارد دسته‌بندی‌های محلی می‌گردید و اغلب با تقویت و حمایت یک گروه علیه گروه دیگر حکومت می‌کرد رابطه حاکم با انگلیسی‌ها نیز اهمیت داشت و به مرور که نفوذ انگلیسی‌ها در جنوب عمیق‌تر شد این مساله از اهمیت بیشتری برخوردار شد تا جایی که در انتخاب حاکم نیز دخالت می‌کردند.»
زیر پوست شهر؛ تاریخ مردم جنگ‌زده شیراز است
در فصل چهارم با عنوان «حکومت عبدالحسین میرزا فرمانفرما و گزارشات نظمیه شیراز» نگاهی به نقش فرمانفرما در فارس دارد که ورود وی به شهر برابر با جنگ جهانی اول است و فارس در این زمان با مشکلات بسیاری از جمله قحطی، بیماری، دخالت انگلیسی‌ها در منطقه، سرکشی ایلات، خشکسالی، مالیات گرفتن و تزلزل در حکومت مرکزی کشور مواجه بود.
در پایان این فصل درباره کتاب و تاثیر جنگ در منطقه فارس آمده است: «زیرپوست شهر که بر اساس گزارشات نظمیه شیراز تهیه شده است، بیش از آنکه تاریخچه رویدادهای جنگ در شیراز باشد، داستان شهروندان شیرازی است که در سال‌های جنگ چگونه زیستند، چه خواستند، چه کردند و چه بر سرشان آمد. همان طور که رئیس الاطباء نوشته است «بعضی وقایع این دوره چنان محیرالعقول بود که هیچ تیاتر و رمانی به پای آن نمی‌رسید.»
پایان‌بخش کتاب اسناد مربوط به پلیس نظمیه شیراز بر حسب سالِ نوشتن گزارش‌ها در کتاب دسته‌بندی و با این عنوان‌ها «اسناد سال 1335.ق»، «اسناد سال »1336، «اسناد سال 1337»، «اسناد سال 1338» و «اسناد بی تاریخ» در کتاب گنجانده شده است. کمترین حجم اسناد به سال 1335 و بیشترین اسناد در اسناد بی تاریخ طبقه‌بندی شده است.
10 شهر رجب/ 2 ثور یونت ئیل 1336
نمره 32
راپورت مفتش مخفی
«اجزاء احزاب سیاسی مدعی شده‌اند به میرزاحسن خان بانک که در سرای روغنی حجره باز کرده که این اداره فواید عامه را که در کاروانسرای روغنی باز کرده است از طرف انگلیسی‌ها است و آنچه املاک هم خرید و فروش می‌نماید تمام از برای آن‌هاست و آن‌ها هم به خیال اینکه فردا اگر دولت ایران به آن‌ها بگوید بروید بگویند ماها در این شهر مبالغی زیاد املاک داریم و علاقه داریم اگر می‌خواهید ماها برویم املاک علاقه ماها را بخرید تا مردم آن وقت مبالغ‌‌های زیاد دولت ایران را متضرر سازند، پس در این صورت این میرزاحسن خان خائن دولت و ملت ایران است. دروازه کازرون منزل علی بیک مطرب و مهمانی بده، منزل باقرخان مطرب و چند نفر قاطرچی مهمان بوده‌اند.»
چاپ نخست کتاب «زیرپوست شهر» تالیف منصوره اتحادیه (نظام مافی) و دیگر نویسندگان در 740 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 18 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است.
ایبنا