مسجد جامع تهران

این بنا در مرکز بازار تهران در نزدیکی مسجد امام خمینی واقع گردیده و نزدیکترین راه دسترسی بدان، از خیابان 15 خرداد و از طریق گذر نوروزخان است . با توجه به نزدیکی این مسجد به مسجد امام، فاصله بین آن دو را بین الحرمین گویند . درخصوص تاریخ ساخت بنای اولیه مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست . علی رغم نظرهایی که ساخت اولیه آن را به قرن نهم ه-. ق نسبت می دهند، آثار معماری کنونی، قدیمی تر از قرن سیزدهم هجری قمری نیست . اعتماد السلطنه در کتاب " مرآت البلدان" در این خصوص می نویسد :"جامع عتیق دارا لخلافه تهران یکمرتبه بنا نشده؛ بلکه آن را به دفعات ساخته اند . ابتدا طرف جنوبی که ایوان بزرگ و مقصوره در آن واقع است، بنا شده و بعضی گویند که این طرف هم یکدفعه ساخته نشده است . به هرحال، بنایی است قدیمی و از قراین چنین معلوم می شود که در عهد شاه عباس ثانی و در سنه 1072 ه-. ق به اهتمام رضی الدین نامی ساخته شده و درسنه 1252 ه-. ق مرحوم شیخ رضا، این سمت و بعضی جاهای دیگر مسجد را مرمت نموده که تاریخ این تعمیر در ایوان، در آخر کتیبه ای که از گچ است، مسطور است ." بعدها شبستان بزرگ و سپس شبستان گرمخانه ساخته شد؛ البته ممکن است ساخت این دو شبستان همزمان صورت گرفته باشد . پس از چندی، مرحوم حاج میرزا مسیح تهرانی، شبستان چهل ستون را در شرق مسجد بنا کرد . تاریخ این ساختمان، بنا به گفته برخی، 1202ه-. ق و بنا به گفته مرحوم آیت الله حسن سعید تهرانی، 1226 ه-. ق است . تاریخ مرمت و تعمیر آن نیز براساس کتیبه سردر شبستان، سال 1240ه-. ق است . بنای کنونی مسجد به مساحت تقریبی چهار هزار متر مربع دارای چهار شبستان بزرگ، یک شبستان زیرزمینی و بنای دیگری بر بالای آن- در مجموع، 6 شبستان - صحن وسیع مستطیل شکلی شرقی - غربی و دو ایوان بزرگ از عهد قاجاریه و همچنین بخش های نوسازی چون کتابخانه است . شبستان جنوبی به نام مرحوم شاه آبادی و شبستان بالای زیرزمین به نام مرحوم استرآبادی معروف شده است . شبستان جنوبی دارای 8 ستون یا جرز و پوشش طاق و گنبد است . شبستان بزرگ که در کنار این شبستان قرار دارد، دارای 0 1 ستون است و به هنگام تابستان مورد استفاده قرار می گیرد . شبستان گرمخانه یا شبستان زمستانی با 12 ستون در امتداد دو شبستان قبلی قرار دارد و در کنار آن دو، بخش قدیمی مسجد را تشکیل می دهد و ظاهرا واقف یا واقفان اصلی، مسجد را در همین سه شبستان قرار داده اند . زیرزمین شمال صحن مسجد بعد ها به صورت شبستان درآمده است . روی این بخش در ابتدا به صورت ایوان (طاقنما) بوده که در سال های بعد خراب گشته و به شبستان مجزایی تبدیل شده است . شبستان یا مسجد چهل ستون بعدها در محل باغچه ای از آیت الله میرزا مسیح تهرانی در سال 1226 ه-. ق توسط نامبرده با 36ستون یا پایه ساخته شده است . وجود همین دوره های مختلف ساختمانی سبب شده که عدم هماهنگی معماری بین بخش های مختلف مسجد مشهود باشد . شبستان جنوبی یا شاه آبادی، محراب کاشیکاری زیبایی دارد و بر سردر ورودی شبستان نیز کتیبه ای گچبری مورخ 1252ه-.ق نوشته اند . بر سردر ورودی شبستان بزرگ، آیات قرآنی مورخ 1358ه-. ش نوشته اند که مربوط به تعمیرات جدید است . در کتیبه سردر شبستان گرمخانه نیز آیاتی از قرآن و در کتیبه سردر شبستان چهل ستون، سوره جمعه و تاریخ 1366 ه-. ق نوشته شده است . در کتیبه دور حیاط ، آیات قرآنی را یا تاریخ 1390 ه-. ق کاشیکاری کرده اند . مسجد جامع تهران دارای یک ورودی اصلی در سمت غرب و از طریق بازار شمالی چهار سوق بزرگ و دو ورودی فرعی از سمت شمال شرقی و جنوب شرقی است . ورودی اصلی مسجد با توجه به ارتفاع زیاد بازار، مرتفع ساخته شده است . بعدها به هنگام مرمت دیوار غربی، کتیبه کاشیکاری سردر ورودی در بالای آن نصب شده است . از دیگر آثار مسجد، گلدسته چوبی قدیمی شبستان بزرگ - احتمالا از دوره قاجار- است . در دوره های جدیدتر کتابخانه ای در سه طبقه و یک مدرسه علمیه با چند حجره با شیوه معماری جدید به بنای مسجد الحاق شده که با به هم خوردن هرچه بیشتر تناسب معماری مسجد شده است . این بنا به شماره 1793 به ثبت تاریخی رسیده است .

منبع