تاریخچه برج آزادی تهران

روز 24 مهر 1350 برج شهیاد (برج آزادی تهران) در مراسمی با حضور محمدرضا پهلوی، درباریان و میهمانان خارجی شرکت‌کننده در جشن‌های 2500ساله شاهنشاهی افتتاح شد.
عقبه احداث برج شهیاد به تلاش دربار پهلوی برای مدرن کردن جامعه ایرانی و قرار گرفتن در زمره کشورهای پیشرفته بازمی‌گشت. شاه در سخنان خود درباره پیشرفت‌‌های ایران به دروازۀ «تمدن بزرگ» اشاره می‌کرد؛ لذا طراحی و ساخت «برج شهیاد» در شمار برنامه‌های شورای جشن‌های 2500ساله گنجانده شد. این شورا در آبان 1338 به ریاست سناتور جواد بوشهری شکل گرفت. مدتی بعد و در سال 1343 طراحی و احداث برج به دفتر معماری بنیان واگذار شد که مدیرعامل آن امیرنصرت منقّح بود. چند ماه بعد نخستین طرح دروازه نمادین با هزینه تقریبی 6میلیون تومان به دفتر سناتور بوشهری، رئیس شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی ایران ارائه شد؛ اما با پافشاری سرلشگر یزدان‌پناه و سرلشگر جهانبانی نظر شاه درباره ابعاد یادبود دگرگون شد و در نتیجه طرح بنیان با این استدلال که به اندازه کافی عظمت ندارد، رد شد.
پس از آن به درخواست جامعۀ معماران و اصرار سرلشگر جهانبانی مشاور نزدیک شاه، قرار شد برای انتخاب طرح مطلوب یک «مسابقۀ سراسری» برگزار شود. در دهم شهریور 1345، آگهی مسابقه در ستون کوچکی در روزنامۀ اطلا‌عات چاپ شد. تنها شرط این مسابقه سراسری آن بود که ارتفاع بنا بیش از 45 متر نباشد. همچنین زمینی که به این طرح اختصاص یافته بود، در تقاطع محور شرقی-غربی اصلی تهران با جادۀ خاکی شمال به جنوب قرار داشت. در واقع یکی از این دو محور بلوار آیزنهاور بود که به فرودگاه منتهی می‌شد و دیگری جاده‌ای خاکی بود که پونک را به امامزاده داود متصل می‌کرد.
به گفتۀ عبدالمجید ا‌شراق سردبیر مجلۀ هنر و معماری، 21 تن از معماران -که در آن زمان تعداد قابل توجهی به حساب می‌آمد- طرح‌هایشان را ارائه دادند. در یکی از ساختمان‌های سعدآباد، هر یک از 21 پروژه بر روی دو تابلوی بزرگ برای هیئت داوران به نمایش گذاشته شد. سرانجام حسین امانت، فارغ‌التحصیل جوان دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران در این مسابقه برنده شد.
ایدۀ اصلی طرح، چهار ستون افراشته بود که با گنبدی چهار بخشی پوشانده می‌شدند. نقشۀ برج شهیاد چهار پشت‌بند را نشان می‌دهد که مستطیل شکل نیستند، بلکه شکلی منحنی به خود گرفته‌اند. معماری برج تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنا مشتمل بر سه طبقه و دارای چهار آسانسور و دو راه‌پله است. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد. در ساخت برج آزادی 46هزار قطعه سنگ بریده و پرداخت‌شده به کار رفته است.
حسین امانت درخصوص طرح بنا می‌گوید که الگوی معماری برج شهیاد را از مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان اقتباس کرده است: «نقوشی که در میدان هست و باغچه‌ها و گل‌کاری‌ها را شکل می‌دهد، از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان الهام گرفته شده؛ منتها هندسه دایره گنبد تبدیل به بیضی شده است. روابط لگاریتمی جالبی در هندسه و ابعاد گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هست که دانش عمیق ریاضی معماران ایران در دوره‌های گذشته را نشان می‌دهد.»
طراحی سازه برج را یک شرکت انگلیسی به نام اووه اَروپ انجام داد و ایرج حقیقی، مسئول پروژه برج شد. ایرج حقیقی از سختی‌ها و مشقّات اجرای پروژه می‌گوید: «طرح برج آزادی برنده شد. سکه ساختن آن به نام ما افتاد. همه جوان بودیم. کار میسر نمی‌شد مگر با حضور برجسته‌ترین مهندسان ایران. مهندس کمره‌ای، محتشمی، ساسان، اسماعیل شفاهی، کتیرایی، مهندس ناظر هم فرهمند جهان‌پور و... و بسیاری مهندسان و سنگ‌تراشان بنام دیگر ایران و کارگرهایی که با ما همراه بودند و در یک پریود زمانی به ۴۰۰، ۵۰۰ نفر می‌رسیدند... آن زمان میدان آزادی بیابان بود. حتی یک جاده نداشت. وقتی خواستیم طرح برج آزادی را اجرا کنیم پیمانکاری آمد و شکل بیضی محوطه برج را برای ما در آورد!... من تنها کسی بودم که سه شیفت کاری فعالیت می‌کردم. حراست، حفاظت و تعویض مسئول بخش‌ها همه با من بود. شب‌هایی بود که حتی یکی دو ساعت بیشتر روی میز کارگاه نمی‌خوابیدم. آن روز‌ها وقت نمی‌کردم حتی به خودم برسم و مو‌هایم را کوتاه کنم. همه همین حال و روز را داشتند.»
 ایرج حقیقی همچنین به سنگ‌های بکاررفته در برج و کارگرهای کشته‌شده در طول پروژه نیز اشاره می‌کند: «یادم می‌آید معدن سنگی که آن زمان سنگ برج را تامین می‌کرد، به مشکل برخورد. مدتی سنگ برای کار کردن نداشتیم، اما آن قدر صبر کردیم که جبهه معدن با تلاش بی‌وقفه معدن‌کاران باز شد. نه، این سنگ‌ها دیگر امکان تامینش وجود ندارد... اوس اکبر جانش را روی اولین سنگ ردیف اول ضلع جنوب شرقی برج گذاشت. جانش را روی نماد سرزمینی گذاشت که مردمانش سال‌ها با آن زندگی کرده و حوادث مهم تاریخشان را در کنار آن رقم زده‌اند... سنگ سنگین را یک‌تنه روی دوشش می‌گذارد. سنگ یکباره برمی‌گردد. در لحظه کمرش می‌شکند. اوس اکبر می‌میرد.»
عملیات بنای برج آزادی در یازدهم آبان ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز شد ، در 28 شهریور 1350 خاتمه یافت و در ۲۴ مهر ۱۳۵۰ با نام «برج شهیاد» به بهره برداری رسید. پیش از این در روز 22 شهریورماه 1346، مقاله‌ای در روزنامۀ اطلا‌عات با عنوان «بزرگ‌ترین میدان جهان» به چاپ رسید که افتتاح شهیاد را همزمان با برگزاری جشن‌های 2500سالۀ شاهنشاهی اعلا‌م کرد. رؤسای ‌جمهور، پادشاهان و شخصیت‌های نام‌آور بسیاری از کشورهای جهان به شرکت در مراسم افتتاح شهیاد دعوت شده بودند و چون اغلب آنها از فرودگاه مهرآباد وارد می‌شدند، در مقابل برج قرار می‌گرفتند. در این مراسم برای مهمانان برنامه‌های گوناگونی در سالن‌های زیرزمین شهیاد پیش‌بینی شده بود که از جمله آنها می‌توان به بازدید از تونل تاریخی، نمایشگاه تحقیقات ایرانیان، موزۀ 25 قرن شاهنشاهی و سالن سمعی و بصری به شکل نقشۀ ایران اشاره کرد. برج شهیاد برای برگزاری جشن‌های 2500ساله پهلوی به موقع تکمیل شده بود.
منابع:
روزنامه شرق
نشریه ایران نامهر