مدرسه در سال هاى دور

یکى از حرکت هاى مؤثر و مفیدى که در تاریخ فرهنگ ایران، به عمل آمده تأسیس دارالفنون به دست میرزاتقى خان امیرکبیر است که در حقیقت اولین سازمان منظم و منطبق با اصول تعلیم و تربیت صحیح در ایران به شمار مى رود. امیرکبیر در تأسیس دارالفنون جد و جهد فراوان کرد ولى وقتى افتتاح شد بعد از آن سیزده روز بیشتر زنده نماند و سال هاى بعد این سازمان فرهنگى و پیشرفت ها و تحولات آن را هرگز به چشم ندید. دارالفنون با داشتن هفت نفر معلم اتریشى و عده اى مترجم که از میان شاگردان اعزامى به فرانسه در سال ۱۲۶۰ انتخاب شده بودند در روز پنجم ربیع الاول ۱۲۶۸ به دست ناصرالدین شاه افتتاح شد و شاگردانى از خانواده هاى اعیان و اشراف که بین ۱۴ تا ۱۶ سال داشتند به طور رایگان مشغول تحصیل شدند. ابتدا قرار بود تعداد شاگردان دارالفنون فقط سى نفر باشند ولى بعداً تا ۱۵۰ نفر تعداد شاگردان این مدرسه افزایش یافت.

معلمین دارالفنون

امیرکبیر معلمین دارالفنون را از اتریش که در آن زمان از کشورهاى مترقى به شمار مى رفت استخدام کرد و سپس تعدادى معلم نیز از آلمان، ایتالیا و فرانسه استخدام شد. رشته هاى تحصیلى دارالفنون از پیاده نظام ، سواره نظام ، توپخانه، مهندسى، پزشکى و جراحى، داروسازى و معدن شناسى تشکیل شد و بعد تدریس زبان انگلیسى و روسى و همچنین نقاشى و موسیقى به آن اضافه گردید. محصلین دارالفنون همانجا تحصیل مى کردند و از طرف دولت به آنها لباس متحدالشکل داده مى شد و ناهار را به خرج دولت در مدرسه صرف مى کردند و آنهایى که موفق به اخذ نمرات بالا مى شدند اضافه مقررى و جایزه هم دریافت مى داشتند. تأسیس دارالفنون در بسط و توسعه فرهنگ در داخل کشور از جمله عوامل بسیار مؤثر به شمار مى رود و از زمان تأسیس دارالفنون است که دولت هاى عهد قاجار در امر تعلیم و تربیت مسئولیتى احساس کردند و براى پیشرفت این مؤسسه فرهنگى مخارجى را متحمل شدند. از جمله کارهاى مفیدى که توسط فارغ التحصیلان دارالفنون انجام گرفته و باعث اشاعه فرهنگ و ادب شده ترجمه و نشر کتاب هاى سودمند درسى است که در اختیار علاقه مندان و شاگردان قرار مى گرفت.

اعزام محصلین به خارج

هفت سال بعد از تأسیس دارالفنون دولت تعداد ۴۲ نفر از بهترین فارغ التحصیلان را به فرانسه اعزام داشت که بعد از چندسال به ایران بازگشتند و هر کدام به درجات عالى رسیدند.  پس از توسعه دارالفنون و احساس لزوم فعالیت بیشترى در امر تعلیم و تربیت و پیشرفت فرهنگ در سال ۱۲۷۲ وزارت علوم تأسیس مى گردد و علیقلى میرزا اعتضاد السلطنه و تا آن تاریخ ریاست دارالفنون را برعهده داشت بر مسند وزارت علوم مى نشیند و از آن تاریخ مدت ۲۲ سال اداره امور فرهنگ مملکت را به دست مى گیرد.

بعد از قاجار

دارالفنون به عنوان یک نهاد علمى و آموزشى که امروز عناوینى چون «قدمگاه مدرنیته» و «گهواره ایران نو» بر آن نهاده شده، در یک برهه زمانى خاص بزرگانى را تربیت کرد که بیشتر آنها نامى نیک در تاریخ از خود به جاى گذارده اند؛ از بدیع الزمان فروزانفر ادیب و کمال الملک نقاش گرفته تا على اکبر خان داور آغازگر اصلاحات دادگسترى در ایران، دکتر محمود حسابى پدر فیزیک در ایران و شهید دکتر مصطفى چمران که نیازى به معرفى ندارد و براى ملت ایران چهره آشنایى است. دارالفنون در سال ۱۳۰۸ توسط موسیو مارکف روسى بازسازى و مرمت شد و این معمار چیره دست همانند ساختمان اداره پست تهران، تلفیقى از معمارى هخامنشى و صفوى را در آنجا اجرا کرد. پس از انقلاب، وزارت آموزش و پرورش کاربرى دارالفنون را از دبیرستان به مرکز آموزش تربیت معلم، خوابگاه و مرکز آموزش هاى ضمن خدمت تغییر داد و سرانجام پس از یک دوره پرفراز و نشیب، در سال ۱۳۷۵ آن را تعطیل کرد و بدین ترتیب عمر دارالفنون که آغازگر تربیت نسلى درخشان در فرهنگ و دانش این کشور بود، همچون نسل دانش آموختگان خویش به پایان رسید. در سال ۱۳۷۸ میراث فرهنگى براى جلوگیرى از فرسایش و تخریب دارالفنون آن را در فهرست آثار ملى ثبت نمود. از سال ۱۳۸۰ با همکارى پژوهشکده تعلیم و تربیت و اداره کل میراث فرهنگى تهران عملیات مرمت دارالفنون آغاز شد، اما از آنجا که پول چندانى براى انجام عملیات وجود نداشت، تنها یک سرى کارهاى کلى صورت گرفت.

وزارت آموزش و پرورش با اسم هاى؛ وزارت علوم، معلم خانه، وزارت معارف اوقاف و صنایع مستظرفه و وزارت فرهنگ یکى از قدیمى ترین وزارتخانه هاى کشور با یکصد و پنجاه سال سابقه است که ارزش آن را دارد که ۲ میلیارد تومان هزینه پروژه مرمت دارالفنون جهت تبدیل آن به موزه تأمین اعتبار گردد.

تأسیس مدارس جدید

همزمان و به دنبال تأسیس وزارت علوم و توسعه دارالفنون و مشاهده اثرات آن مقامات دولتى و مردم متمکن به ایجاد سازمان هاى فرهنگى تشویق و ترغیب شدند و از جمله تأسیس مدرسه شریه است. در سال ۱۲۹۰ بنا به دستور حاج میرزاحسین خان سپهسالار در زمانى که مقام صدارت داشت و کلاس هاى آن مخصوص زبان هاى خارجه بود؛ همچنین مدرسه سپهسالار که بزرگ ترین مدرسه علوم دینى تهران از تأسیسات زمان صدارت میرزاحسین خان سپهسالار به شمار مى آید. در سال ۱۲۹۳ نیز در تبریز مدرسه اى با معلمین ایرانى و اروپایى تأسیس گردید که بعد از دارالفنون اولین مدرسه دولتى آن زمان بود. در سال هاى ۱۳۰۰ و ۱۳۰۲ قمرى نیز به ترتیب یک مدرسه نظام در اصفهان و یک مدرسه نظام در تهران تشکیل یافت که با شرکت عده اى از فارغ التحصیلان دارالفنون و معلمین اروپایى اداره مى شد. درزمان صدارت میرزاعلى خان امین الدوله در رمضان ۱۳۱۵ مدرسه رشدیه و در ماه شوال همان سال با کوشش و اهتمام میرزا محمود خان احتشام السلطنه انجمن معارف تشکیل گردید؛ در این انجمن فضلا و دانشمندان شرکت داشتند که در بسط و توسعه فرهنگ هریک خدمات درخشانى داشته اند.

دفتر اعانه

براى اداره و تأمین هزینه و مخارج جارى این مدارس و تأسیس مدارس جدیدى به دستور صدراعظم وقت و کوشش احتشام السلطنه دفتر اعانه اى ترتیب داده شد و مظفرالدین شاه و امین الدوله و وزرا و اعیان و تجار و مردم متمکن هریک مبلغى را تعهد کردند و از وجوه جمع آورى شده مدارس علمیه ، شرف، افتتاحیه و مظفریه تأسیس گردید.

در سال ۱۳۱۷ از طرف وزارت امور خارجه مدرسه علوم سیاسى تأسیس شد و ریاست آن به محمدحسین فروغى (ذکاءالملک) داده شد و در همان سال مدرسه کمالیه به وسیله مرتضى کمالیه تأسیس گردید. در سال۱۳۱۸ نیز به ریاست یک نفر کارشناس بلژیکى از طرف اداره خالصه، مدرسه فلاحت تأسیس شد.

برنامه مدارس

مدارسى که به این ترتیب به وجود آمدند برنامه یک شکل و معین مشخصى نداشتند و هر کدام بنا بر سلیقه و روش رئیس مدرسه و تحصیلات و تجربیاتى که آموخته بود کلاس هایى داشتند و کتب مختلفى در این مدارس تدریس مى شد و اغلب تناسب سن شاگردان و سبکى و سنگینى برنامه درسى در نظر گرفته نمى شد و امتحانات نیز شکل و فرم معینى نداشت؛ به این ترتیب که آخر سال در حضور علما و رجال و شخصیت هاى برجسته شهر و اولیاى اطفال از هر یک از شاگردان سؤالاتى مى شد تا هم مردم از پیشرفت شاگردان مطلع شوند و هم اولیاى آنها از وضع اطفال خود باخبر باشند.

تعلیمات ابتدایى براى اطفال از سن هفت سالگى و دوره دبستان و دبیرستان هر کدام شش سال تعیین شد؛ با برنامه معینى که دوره ابتدایى و متوسط را در برمى گرفت. در سال۱۲۹۷ شمسى هم زمان آخر جنگ جهانى اول و ایجاد آرامش و امنیت دارالمعلمین مرکزى به ریاست ابوالحسن فروغى و دارالمعلمات و دبیرستان و ۴۰ دبستان در پایتخت و ۱۰ دبستان در حومه پایتخت تشکیل یافت و به این ترتیب قدم هاى تازه اى براى پیشرفت فرهنگ برداشته شد و براى اولین بار وزارت فرهنگ اقدام به تعلیم و تربیت معلم در داخله مملکت نمود. در همین زمان مدرسه حقوق با عده اى از معلمین ایرانى و فرانسوى و مدرسه دندان سازى ایجاد شد و مدرسه طب که تا آن زمان جزو دارالفنون بود با اصلاحات و تغییراتى مجزا گشت و به نام مدرسه طب شروع به کار نمود. در اسفندماه سال۱۳۰۰ شمسى قانون شوراى عالى فرهنگ به تصویب مجلس شوراى ملى رسید و کلیه امور فنى مدارس از قبیل برنامه ها و امتحانات و صلاحیت معلمین در آنجا متمرکز شد و نیز در نتیجه اتحاد شکل در مدارس به تدریج عملى گردید و از طرف شوراى عالى فرهنگ مقرراتى براى مدارس خارجى وضع شد که در نتیجه در سال۱۳۱۹ شمسى مدارس امریکایى و انگلیسى به کلى تعطیل شد.

دانشگاه تهران

تا سال۱۳۱۳ که قانون تأسیس دانشگاه به تصویب مى رسد و دانشگاه تهران شکل مى گیرد؛ مدارس عالى تهران منحصر به دارالمعلمین و مدرسه حقوق و علوم سیاسى و مدرسه عالى طب بود که از دارالفنون جدا شده بودند. ولیکن بعد از تشکیل دانشگاه و لزوم ایجاد نهادهاى عالى در رشته هاى مختلف دانشکده هاى متعدد در دانشگاه تهران به وجود مى آید و دامنه تعلیمات عالى به صورت امروزى توسعه مى یابد. در حال حاضر یکى از مراکز وابسته به دانشگاه تهران «کوى دانشگاه» واقع در امیرآباد شمالى است که در این باره روزنامه اطلاعات در مورخ ۲ بهمن ۱۳۲۷ (۶۰سال پیش) مى نویسد: «امر مسلم اینکه ملک و قریه اى که در خارج تهران قریب صدسال پیش به دست امیرکبیر این بزرگترین مشوق معارف جدید و بانى اولین مدرسه عالى در ایران، آباد شد، امروز محل سکونت و پرورش عده زیادى از دانشجویان عالیه ماست. اما عجیب این است که این جوانان که در تعقیب راه و رسم معارف جدید و ریزه خوار خوان اقدام حکیمانه امیراند غالباً نمى دانند که در خانه اى که ساکن اند نیز میهمان آن مرد بزرگ بوده و سرپرستان و اولیاى امور آن کوى هم که شاید از این قضیه بى خبر باشند؛ این نکته را به شکلى به خاطر آنان نمى آورند تا ایشان گاه به گاه از راه سپاسگزارى، نام ولى نعمت حقیقى خود را به زبان آرند و از او به نیکى یاد کنند.»