بازجویی از بازرگان

تاریخ 9/2/42

نام و شهرت بازپرس: سرهنگ ستاد مقدم

نام و شهرت متهم: مهندس مهدى بازرگان

در ساعت 9 صبح روز 9/2 از آقاى مهندس بازرگان به شرح زیر در دادستانى ارتش تحقیقات گردید.

س ـ با احراز هویت در تحقیقاتى که در جلسه دوم به عمل آمد توضیح فرمودید که در مورد نشریه با حاشیه و بى حاشیه «چنین نشریه‏اى که بنده نمى‏دانم بنام نهضت آزادى ایران منتشر مى‏شده است. در شوراى نهضت یا در هیئت اجراییه‏آن مطرح و تصویب نشده و چنین دستورى یا اجازه‏اى داده نشده است و من بى‏اطلاعم» ولى در تحقیقاتى که از دکتر شیبانى به عمل آمده ایشان اظهار داشته‏اند. در این مورد با آقاى مهندس بازرگان صحبت و موافقت ایشان را براى انتشار گرفته‏ام ضمن اینکه اظهارات شما با دکتر شیبانى تطبیق نمى‏نماید حقیقت این امر را براى این بازپرس روشن فرمایید.

ج ـ بسمه تعالى بنده آنچه نوشتم از روى حافظه بود و حالا هم هر چه فکر مى‏کنم نه یادم مى‏آید در شوراى اجراییه موضوع حاشیه و بى‏حاشیه مطرح و تصویب شده باشد که آقاى دکتر شیبانى از بنده کسب دستورى در این زمینه کرده باشند. این مطلب مى‏بایست که آقاى دکتر شیبانى این قلم و انشاء نیستند و در شوراى ... هیئت اجراییه امور نشریات به ایشان مراجعه نمى‏شده است. بنده نیز فارغ از طرح و تصویب هیئت اجراییه ... از پیش خود اجازه دستورى نمى‏داده‏ام. ممکن است براى آقاى دکتر شیبانى اشتباه حافظه‏اى رخ داده شده باشد. مهدى بازرگان

س ـ دکتر شیبانى علاوه بر آنکه اظهار داشته آقاى مهندس بازرگان از انتشار نشریه با حاشیه و بى حاشیه با اطلاع بوده‏اند علاوه نمودند که آنچه مسلم است هیئت مؤسس جمعیت نهضت آزادى با انتشار این نشریه مخالف نبوده‏اند. بنابراین از گفتار ایشان چنین معلوم گردید. که اعضاى مؤسس با انتشار ایننشریه موافق بوده‏اند.

ج ـ به‏طورى که عرض کردم به خاطر ندارم این نشریه در شوراى و هیئت اجراییه مطرح و تصویب شده باشد و آقاى دکتر شیبانى که مى‏گوید آنچه مسلم است هیئت مؤسس جمعیت نهضت آزادى با انتشار این نشریه مخالف نبوده‏اند.» استنباط قلبى ایشان مى‏باشد و نمى‏رساند که با اطلاع و تصویب بنده باشد. استنباط ایشان نیز از این جهت قابل ایراد نیست که نشریه حاشیه و بى‏حاشیه صورت اعلامیه یا مقالات ابتکارى را نداشته است بلکه تکه‏هاى آن را از روزنامه‏ها و مطبوعاتموجود نقل مى‏کرده‏اند و این چیزى نیست که کسى جدا و اصولاً با آن مخالف باشد. بازرگان

س ـ برابر پرونده متشکله اتهام جنابعالى تهیه و پخش اوراق مضره و تحریک مردم بر جنحه و جنایت و همچنین تحریک مردم به قیام علیه حکومت مى‏باشد به‏عنوان مثال اقداماتى که از طرف عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادى انجام شده توضیح داده مى‏شود ـ 1ـ تهیه و پخش اوراق مضره و تحریک مردم به قیام علیه حکومت ـ اهانت به مقامات مسئول و عالیه مملکت ـ تحریک مؤسسات فرهنگى و دانشجویان به اعتصاب و تظاهرات و تمرد در مقابل مأمورین و مجروح کردن مأمورین انتظامى ـ اشاعه اکاذیب ـ کوشش در برانداختن رژیم کنونى با توجه به اتهامات منتسبه هرگونه توضیحى دارید بفرمایید.

ج ـ به‏طورى که در محاورات غیر نمونه‏اى حقوقدان و وارد در امور قضائى شنیده‏ام مسئله مطبوعات و نشریات و پخش اوراق مشمول قانون مطبوعات است و خارج از صلاحیت دادرسى ارتش مى‏باشد ولى معذلک نسبت به اتهامهاى مندرج در پرونده توضیحا عرض مى‏نمایم: پخش اوراق مضره (که گویا در قانون قید ضد اسلام و ضد اساس مملکت را دارد) و تحریک به جرم و جنایت و قیام علیه حکومت را تکذیب مى‏نمایم و به خلاف مرام در رویه نهضت آزادى ایران و شخص اینجانب است. البته در نشریات و گفتارهاى نهضت آزادى ایران اشاعه و اعتراض علیه حکومت‏ها (برطبق حقوقى که در قانون اساسى به افراد کشور مى‏دهد رژیم دموکراسى مى‏باشد) روا داشته است (مثلاً در مورد ...) یا سلب آزادى سیاسى قانونى) ولى تمسک بینابین علیه قانون اساسى و رژیم یا اخلال در امنیت یا اهانت خلافى و مغرضانه نسبت به مقامات مسئول مرتکب نداشته است اتهام تحریک مؤسسات فرهنگى و دانشجویى باعتصاب و تظاهرات و تمرد در مقابل بازرسى و مجروح کردن مأمورین انتظامى و هم‏چنین اشاعه اکاذیب و کوشش در برانداختن رژیم مشروطیت به نظر اینجانب تعجب‏آمیز است و نمى‏دانم چه موردى مقصودشان مى‏باشد؟ ضمنا آیا صرف اعتصاب و تظاهر جرم است و حق طبیعى اشخاص در یک رژیم مشروطه نمى‏باشد؟

س ـ اعلامیه‏اى به تاریخ آذر 41 سمت عنوان 16 آذر روز افتخار ملت ننگ دیکتاتورى است از طرف عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادى پخش گردیده ضمن اینکه این اعلامیه با توجه به مواد 1 و 28 لایحه قانونى مطبوعات مصوب 1334 شامل قانون مطبوعات نمى‏باشد در این نشریه مطالبى نوشته شده که قسمت‏هایى از آن نوشته مى‏شود «براى حفظ دیکتاتور بزرگ ... دستگاه سازمان امنیت مى‏سازد تا مبادا سخنى در خلاف جهت فرعون گفته شود ـ چرا به خاطر دیکتاتور چنین مى‏کنند. زیرا او حافظ منافع استعمار است. امروز دورانى که سرنوشت ملى بدست یک نفر بسپارند سپرى شده است. جبر زمان آنها را سرنگون خواهد کرد. نابود باد رژیم فاسد دیکتاتورى» باتوجه به مطالب بالا ضمن توضیح اینکه مراد از کلمه فرعون و اشاره (او) منظورتان چه کسى مى‏باشد و چه دلیل در مورد اینکه او حافظ منافع استعمار است. پاسخ دهید علت اینکه مردم را تحریک بر علیه حکومت مى‏نمایید چیست؟

ج ـ توضیح صحیح را از خود دانشجویان که اعلامیه مورد اشاره با امضا و از طرف آنهاست مى‏توانید بپرسید. به نظر اینجانب به طورى که از عبارات مستخرج فوق بر مى‏آید. اعتراض و ایراد علیه «رژیم فاسد و دیکتاتورى» کرده‏اند که صد در صد بر ضد رژیم قانونى مشروطیت که ما همگى طرفدار جوانان آن هستیم مى‏باشد. هرگاه در کشور امور از مجراى قانونى و تصویب مجلس بگذرد این مسئله خود بخود منتفى خواهد بود. ضمنا نسبت به آنچه گفته‏اند امروز دورانى که سرنوشت ملتى را بدست یک نفر بسپارند سپرى شده است. و جبر زمان آنها را سرنگون خواهد کرد.» اصل مطلب آن نمى‏کند مرور تکذیب و تردید دادرسى محترم باشد مضافا اینکه گفته‏اند جبر زمان دیکتاتورها را سرنگون خواهد کرد و توضیح نداده‏اند. س ـ توضیح فرمایند از کدام دانشجو یا دانشجویان سؤال شود جناب عالى که عضو مؤسس این جمعیت هستید مسئول اقدامات عواملى هستید که در جمعیت شما فعالیت دارند اگر مسئولیت را قبول ندارید صراحتا بنویسید در ضمن مسئول امر را نیز معرفى نمایند که بوده‏اند و توضیح دهید اگر موافق با مطالب این اعلامیه نبوده‏اید چرا در همان تاریخ تکذیب نکرده‏اید.

ج ـ عده‏اى از دانشجویان دانشگاه تهران و جوانان طرفدار جبهه و نهضت آزادى ایران بودند که خودشان کمیته‏اى در دانشگاه داشتند و مى‏توانستند، بر طبق اساسنامه نهضت در امور صنفى در حدود مرامنامه نهضت و قانونى فعالیت نمایند و بنده از جهت سخنگویى و همبستگى قبول مسئولیت شرکت حزبى را مى‏پذیرم اما توضیحات تفصیلى، چون خود نویسنده آن نبوده‏ام نمى‏توانم بدهم. (یا طبق استنباط فهمیدم) و ضمنا خواهشمندم از دادن اسامى اشخاصى که حافظه‏ام نیز توان و یاراى آن را نمى‏نماید معافم فرمایید.

س ـ سؤال شد که جنابعالى، با مفاد این اعلامیه موافقت داشتید یا خیر.

ج ـ با اصل و منظور سیاسى آن که پافشارى در اجراى قانون اساسى و مبارزه با فکر فعال مایشایى و دیکتاتورى است موافقت دارم. ولى به لحاظ مضمون و طرز بیان بدیهى است که جوانان به اقتضاى سن و آمال و انتظاراتى که دارند تندى و شدت و حدّت ابراز دارند.

س ـ اعلامیه‏اى به تاریخ نامعلوم که تحت عنوان سرنوشت دانشگاه پخش شده و همچنین اعلامیه‏اى دیگرى تحت عنوان نیرنگ آزادى از طرف جمعیت نهضت آزادى پخش گردید که مطالب آن دروغ و تحریک‏آمیز مى‏باشد مثلاً آمار کشته شدگان دانشگاه را تا 160 نفر قلمداد نموده و همچنین تعداد دستگیرشدگان را متجاوز از 1000 نفر نوشته است توضیح فرمایید منظور از ایجاد ناراحتى و عصبانیت در بین دانشجویان و مردم از انتشار چنین اخبار خلاف حقیقت چه بوده است؟

ج ـ اعلامیه‏اى تحت عنوان «نیرنگ آزادى» مربوط به 30 تیرى است که اینجانب و عده زیادى از رهبران جبهه ملى و نهضت از چند روز قبل در زندان بوده‏ایم و یقینا بعد از 30 تیر و قبل از زندان منتشر شده است. بنابراین بنده نسبت به کم و کیف آن اطلاع درست و مسئولیتى ندارم. اعلامیه‏اى تحت عنوان «سرنوشت ...» نیز باز از طرف دانشجویان طرفدار نهضت و «از دریچه چشم دانشجویان» است. ولى در هر حال به عقیده اینجانب هیچ‏یک از این دو خبر را نمى‏توان نشر اکاذیب و اخلال در امنیت و تحریک به صحنه جنایت تلقى کرد. لذا 16 تیر تعداد احتمالى کشتگان را در پرانتز نوشته و قید کرده‏اند. «چنین کشته شده است» و این طرز گفتار یک حقیقتى است: اگر آن وضع و وحشتى که در اول بهمن در دانشگاه حکمفرما بود بازپرس محترم دیده یا شنیده‏اند قبول و تعیین چنین رقمى در آن ایام به ایشان هیچ اشکال نداشت. خود اینجانب عصر همان روز و روزهاى بعد از زبان بعضى از استادان و حتى رئیس دانشکده گزارشهاى دلخراشى از ضرب و شتم مأموران شنیدم که احتمال مقتول شدگان بیش از این رقم مى‏باشد. نظر به اینکه در کشور ما آمارگرى صحیح معمول نیست و این قضیه از طرف مقامات محترم مثل اینکه داشته مى‏شد کسى نیست اطلاع دقیق داشته باشد و مأموران ناچار از روى شنیده‏ها و اظهارات اشخاص نزدیک اظهار نظر مى‏شد و تا مدتى در هر یک از دانشکده‏ها غایب‏هاى زیادى داشتیم. اتفاقا در این اعلامیه هم با قید تمدید رقم دده‏اند که با تعلیمات و ستایشات رایج وقت تطبیق مى‏کند. نظیر این استدلال و استنباط را از جهت عدم دسترسى آمار صحیح در مورد اعلامیه 30 تیر مى‏توان کرد. اگر رقم 1000 اغراق‏آمیز باشد تعداد آنها در تهران [زندان] موقت شهربانى مثل اینکه از 50 نفر متجاوز بود و ظاهرا همین حدود در زندان قزل قلعه بازداشتى وجود داشت. در هر حال اگر تقریب و مبالغه هم باشد اختلاف و عدم تناسب ارقام از آنچه از جناب آقاى وزیر مشاور فهمیده شد (که میزان آمار و اطلاعات صحیح در دست داشته) در مصاحبه رادیویى تلویزیونى سه ماه قبل پخش شد درباره زندانیان جبهه ملى گفتند و تعداد را از 2% واقع عدد پایین بیان مى‏کند. باز کمتر و قابل اغماض‏تر است.

س ـ در نشریه بى حاشیه و با حاشیه خبرى مربوط به سقوط دو هواپیماى سلطنتى و اینکه به موجب سه شماره اخیر وزارت جنگ ... ریال هزینه تعمیر هواپیماى اختصاصى بوده است. دیده مى‏شود ضمن اینکه خبر مذکور نقل از روزنامه دیگرى نشده و انتشار اخبار و اسرار محرمانه ارتش قانونا جرم است توضیح فرمایید این خبر چگونه به دست شما رسیده است.

ج ـ بنده اولین بار است که این خبر را مى‏خوانم یا مى‏شنوم و در ضمن به صحت و سقم و چگونگى تحصیل آن اطلاعى ندارم.

س ـ در نشریه باحاشیه و بى حاشیه شماره 4 مطلبى مربوط به مقام شامخ سلطنت که از مجله تایم اقتباس شد. درج گردید که قانونا جرم بود. و اخلاقا نیز جایز نمى‏باشد. (بند 2 صفحه 8 از گزارش مدارک قرائت شد) توضیح فرمایید علت اشاعه مطالب دروغ و اهانت‏آمیز چه مى‏باشد.

ج ـ چنین خبرى که در حاشیه و بى حاشیه نقل شده است باعث تأسف مى‏باشد. و مسلما اگر در شورى مطرح مى‏شد موافقت نداشتند.

س ـ در جلسات قبل برابر پرونده متشکله اتهامات منتسبه به جنابعالى که اهم آن تحریک مردم و قیام علیه حکومت و رژیم مى‏باشد توضیح داده شد. به‏عنوان آخرین دفاع هرگونه توضیحى دارید مرقوم فرمایید.

ج ـ بطورى که توضیح داده شده اینجانب مردم را علیه حکومت تا خارج از حدود شعار و اعتراض‏هایى که شرع و عرف اجازه مى‏دهد، تحریک نکرده‏ام و مواردى را به خاطر ندارم. نسبت به رژیم هم جبهه ملى و نهضت آزادى و شخص اینجانب همواره طرفدار و تابع قانون اساسى و رژیم مشروطیت سلطنتى کامل بوده‏ایم. آنچه گفته و کرده‏ام براى تحکیم آن بوده است و رژیم دیگرى را هیچ‏گاه نخواسته و طلب نکرده‏ایم .