اقدامات انگلستان علیه جنگلی‌ها در اسناد وزارت خارجه آمریکا

   ....انگلستان با حمله به جنگلی‌ها در پی تقویت بیش از پیش کابینه وثوق‌الدوله بود.^[1] وایت در تلگرام20 مارس 1919 می‌نویسد: «این روزها خواسته‌های جدایی‌ط‌لبانه جنگلی‌ها افزایش یافته و استان گیلان عملاً مستقل است. توافقنامه‌ای که تابستان سال گذشته میان آنها و انگلستان منعقد شد، اعتبار جنگلی‌ها را افزایش داد... انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند شرایطی که منجر به عقد این قرارداد شد، به کلی تغییر کرده و اکنون زمان آن فرا رسیده که به جنگلی‌ها اعلام کنند که دولت انگلستان از دولت مرکزی و یکپارچگی ایران حمایت می‌کند و از هیچ جنبش جدایی طلبانه‌ای پشتیبانی نخواهد کرد.»^[2] تفصیل ماجرا در گزارش از این قرار است:‌ «جنگلی‌ها یک صدا از پذیرش حاکمیت دولت مرکزی سرباز زده‌ و تمام عواید استان ثروتمند گیلان، مانند درآمد تلگراف، مالیات و غیره را به مصرف خود می‌رسانند؛ در نتیجه خسارت سنگینی بر دولت ایران تحمیل کرده‌اند. سفارت انگلستان کابینه فعلی را همسو با اهداف خود می‌بیند و در همکاری با این کابینه با هیچ‌گونه دشواری رو‌به‌رو نیست؛ لذا از هیچ کاری برای تقویت و کمک کردن به این کابینه دریغ نمی‌کند. اکنون سفارت انگلستان بر این عقیده است شرایطی که باعث شد مقامات نظامی این کشور توافقنامه مذکور را با جنگلی‌ها به امضا برسانند، به کلی دگرگون شده است... انگلیسی‌ها فکر می‌کنند زمان آن رسیده که به جنگلی‌ها اعلام کنند از حکومت مرکزی ایران، حمایت خواهند کرد... ژنرال شامپین^*، فرمانده نیرو‌های انگلستان در شمال ایران، چند روزی است که به تهران آمده تا با وزیرمختار انگلستان، مقامات ایرانی و کلنل استاروسلسکی^**، فرمانده هنگ قزاق، به گفتگو بنشیند. موضوع بحث از این قرار است که ارتش انگلستان چگونه می‌تواند در بازپس‌گیری گیلان به دولت مرکزی کمک کند. هنگ قزاق می‌تواند دو هزار نفر را تجهیز کند و اگر انگلستان تجهیزات کمکی آنها را فراهم سازد، این تعداد نیرو برای فتح گیلان کافی خواهند بود. طبق نقشه، انگلستان سلاح لازم را از همدان به محل استقرار نیرو‌ها در قزوین می‌رساند. انگلستان، رشت را در مقابل جنگلی‌ها تجهیز خواهد کرد و در جاده رشت ـ قزوین ماشین‌های جنگی مستقر می‌سازد. همچنین انگلستان تعدادی هواپیما به دولت قرض داده است تا در صورتی که جنگلی‌ها به اعماق جنگل عقب‌نشینی کردند، آنها را بمباران کند... هنوز اجازه این عملیات از لندن صادر نشده است؛ اما به محض اینکه دستور برسد، الغای توافقنامه به جنگلی‌ها اعلام و بلافاصله حمله علیه آنها آغاز خواهد شد. انگلیسی‌ها بر این باورند چنانچه جنگلی‌ها از نیات آنها آگاه شوند، به احتمال بسیار زیاد بدون مخالفت چندانی تسلیم خواهند شد. اما حقیقت امر این است که جنگلی‌ها از تمرکز نیرو‌ها در قزوین و هدف آنها با خبرند و تعدادی از رهبران جنگل نیز [مخفیانه] پیغام داده‌اند که در زمان مقتضی خود را تسلیم خواهند کرد.»^[3]

در 28 مارس 1919: «امروز انگلستان به جنگلی‌ها در مورد فعالیت‌های معاندانه آنها علیه دولت مرکزی هشدار داد و آنها را از الغای توافقنامه آگاه ساخت.»^[4] در 10 آوریل: «عملیات نظامی علیه جنگلی‌ها به تعویق افتاد. از آنجا که بیشتر همراهان کوچک‌خان او را رها کرده‌اند، احتمال دارد تمام این قضایا در اندک زمانی و بدون استفاده از زور پایان یابد.»^[5] در دوازده آوریل: «در این تاریخ، تنها 30 یا 40 نفر از اطرافیان کوچک‌خان باقی مانده‌ و به همراه او به اعماق جنگل پناه برده‌اند. قزاق‌ها تا آنجا که ممکن باشد او را تعقیب خواهند کرد؛ به هر حال قیام جنگل به پایان عمر خود رسیده است.»^[6] وایت در تلگرام بعدی می‌افزاید: «جنگلی‌ها در بهار و تابستان گذشته مشکلات فراوانی به وجود آورده و دولت ایران را به ستوه آوردند... لذا دولت یک بار دیگر دست به دامان سفارت انگلستان شد. جدای از تلاش انگلیسی‌ها برای تقویت کابینه فعلی، آنها به این نتیجه رسیدند شرایطی که منجر به عقد توافقنامه شد، اساساً تغییر کرده است... بنابراین به جنگلی‌ها هشدار دادند از اقدامات خود علیه دولت مرکزی دست بردارند چرا که دولت ایران اکنون تحت‌الحمایه آنها می‌باشد. از آنجا که این تهدید‌ها اثر نبخشید، به رهبر جنگلی‌ها التیماتیوم یک هفته‌ای داده شد که با دولت ایران صلح کند و در غیر این صورت عواقب نافرمانی خود را پذیرا باشد. مهلت کوچک‌خان هنوز تمام نشده است اما از قرار معلوم وی خواهان جنگ است و تسلیم نخواهد شد. قزاق‌ها در قزوین مستقر شده‌اند و سلاح مورد نیاز آنها از همدان به محل استقرار آنها منتقل شده است. همه چیز منتظر سر آمدن فرصت کوچک‌خان است.»^[7] وایت در 7 جولای 1919 چنین می‌نویسد: «انگلیس با انجام اقداماتی، امنیت را در رشت و جاده رشت - قزوین برقرار ساخته است. همچنین تعدادی هواپیما در اختیار دولت ایران را شناسایی کرده و آنها را بمباران کند. هزار قزاق ایرانی در قزوین آماده شده‌اند تا برای جستجوی شورشیان در جنگل اعزام شوند. موفقیت عملیات بیش از حد انتظار دولت ایران بود و قیام جنگلی‌ها به طور کامل سرکوب شد. بسیاری از آنها دستگیر شده و به کلات نادری تبعید شدند. تجهیزات،‌ مهمات و ادوات آنها مصادره شد. تنها کوچک‌خان و یک یا دو تن از یارانش گریختند. در حال حاضر کسی از محل اختفای او خبر ندارد و عده‌ای از رفتن او به کرمانشاه و یا تبریز خبر می‌دهند. به هر حال، می‌توان گفت قیام جنگلی‌ها به پایان خود رسیده است.»^[8] حوادث بعدی نشان داد که وایت در مورد مرگ نهضت جنگل عجولانه قضاوت کرده است.