مدیرگروه مطالعات تاریخی و روزشمار جنگ ایران و عراق، مطرح کرد؛

تحرک محسوس دیپلماسی ایران در دوره رکود جبهه‌ها

نگاهی به تاریخ دیپلماسی ایران در دوران جنگ

حجت‌الله کریمی گفت: در برهه تاریخی 20 تیر تا 20 شهریور 1363،  دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران، یکی از پرتحرک‌ترین مقاطع خود را سپری کرد. این دوره را می‌توان یکی از نقاط عطف در تاریخ ایران در راستای طرح درهای باز در حوزه سیاست خارجی محسوب کرد. 

تحرک محسوس دیپلماسی ایران در دوره رکود جبهه‌ها

صفحات کتاب تاریخ ایران، مملو از وقایع و رویدادهای تاریک و روشن مهمی است که هرکدام به نوعی بر سرنوشت و مسیر حرکت کشور در طول هزاران سال تأثیرگذار بوده‌اند. بدون شک یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ ایران، مربوط به دهه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده که شامل رویدادهای مهم و تأثیرگذاری است؛ ازجمله وقایع مربوط به هشت سال دفاع مقدس و سال‌های پس از آن و تأثیراتی که بر جایگاه و نقش ایران در منطقه و جهان برجای نهاد. اکنون پس از گذشت چند دهه از جنگ تحمیلی، می‌توان با دیدی گسترده‌تر و جامع‌تر این دوره و تأثیرات آن‌را مورد بررسی قرار داد و درباره آن‌ها پژوهش کرد و نوشت.

 کتاب سی‌ودوم از مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق با عنوان «رکود در جبهه؛ تحرک در دیپلماسی» به قلم یعقوب نعمتی وروجنی و حجت‌الله کریمی از سوی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به چاپ رسیده است. این کتاب به وقایع و اتفاقات برهه زمانی دو ماهه از 20 تیر تا 20 شهریور 1363 می‌پردازد.

چربش رویدادهای سیاسی به نظامی

حجت‌الله کریمی؛ مدیرگروه مطالعات تاریخی و روزشمار جنگ ایران و عراق در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، بیان کرد: کتاب‌های روزشمار شامل یک دوره 57 جلدی مربوط به وقایع 21 بهمن 1357 تا 29 خرداد 1367 است که برخی از کتاب‌ها در دو جلد تدوین شده‌اند. کتاب سی‌ودوم به بررسی وقایع 20 تیر تا 20 شهریور 1363 اختصاص دارد. کار تحقیق و تدوین این کتاب، بیش از سه سال زمان برد و 6 ماه نیز مراحل ویرایش و آماده‌سازی آن زمان برد.

وی ادامه داد: روزشمارهای جنگ، یک بخش نظامی و یک بخش سیاسی دارند که در برخی دوره‌ها غلبه با مباحث و اتفاقات نظامی و جنگی است، مانند کتاب 19 که به عملیات بیت‌المقدس می‌پردازد یا کتاب 46 که بر محور عملیات کربلای 5 تدوین شده است. از آن‌سو در برخی از کتاب‌های مجموعه روزشمار نیز غلبه نسبی با مسائل سیاسی است. در کتاب سی‌ودوم نیز کمی چربش با مباحث و رویدادهای سیاسی در برهه تاریخی ذکر شده است.

 منتفی شدن عملیات والفجر 8 / بازگشت به هور

کریمی با اشاره به مهمترین وقایع نظامی این دوره، گفت: مهم‌ترین مسأله نظامی این دوره، منتفی شدن عملیات والفجر 8،‌ در جنوب جزیره مینو است. طرح این عملیات را ارتش با فرماندهی شهید صیاد شیرازی ارائه داده بود که پس از مدت‌ها بحث و جلسات مشترک بین فرماندهان سپاه و ارتش و بررسی‌ها و شناسایی که صورت گرفت، در نهایت این نتیجه حاصل شد که این عملیات انجام‌شدنی نیست و منتفی شد. از آنجا که هدف اصلی از طراحی این عملیات، سرپل‌گیری و هلی‌بُرد بوده، در بررسی‌ها مشخص شد که سرپل‌گیری و هلی‌بُرد در آن سرزمین شدنی نبوده و عملیات احتمالا با شکست مواجه می‌‌شد.

 این نویسنده و پژوهشگر افزود: مرداد 1363 ایده بازگشت به هور که از فروردین 1363 در ذهن محسن رضایی شکل گرفته بود، با هدف تثبیت پیروزی‌های خیبر و گسترش بیشتر نیروها در هور به‌طور علنی مطرح شد. در این راستا جلسات سری با حضور محسن رضایی و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برگزار و عملیات بدر طراحی شد.

 ادامه جنگ نفت‌کش‌ها

وی تصریح کرد: در این برهه نیز حملات به مناطق مسکونی همچنان ادامه داشت. هرچند این دوره را نمی‌توان در دسته جنگ‌های مرزی جای داد، ولی بیشتر حملات به مناطق و شهرهای مرزی انجام می‌شد. جنگ نفت‌کش‌ها نیز در این برهه تداوم داشت که به‌طور مشخص می‌توان به هفت تا هشت مورد حمله به نفت‌کش‌ها در خلیج‌فارس اشاره کرد.

مدیرگروه مطالعات تاریخی و روزشمار جنگ ایران و عراق در بیان برخی دیگر از رویدادهای مهم نظامی در این برهه از تاریخ دفاع مقدس، گفت: یکی دیگر از مباحث این روزشمار، مربوط به ادامه حملات گروهک‌های ضدانقلاب به مناطق مسکونی و غیرنظامی در شهرهای مرزی غرب کشور در مناطق کردنشینِ آذربایجان غربی، کرمانشاه و کردستان و مقابله نیروهای خودی است. در این زمینه علاوه بر درگیری‌های روزانه با عوامل ضدانقلاب، نیروهای خودی چندین اقدام برای پاکسازی مناطق تحت‌نفوذ گروه‌های مسلح غیرقانونی اجرا کردند که عملیات فتح از برجسته‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌آید.

درهای باز در حوزه سیاست خارجی

کریمی در ادامه با اشاره به تحرک محسوس دیپلماسی ایران در این دوره، اظهار کرد: در این برهه تاریخی، دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران، یکی از پرتحرک‌ترین مقاطع خود را سپری کرد  و برخی رویدادهای دیپلماتیک این مقطع در سال‌های بعد پیامدهای مهمی را به دنبال داشت. به این دلیل این دوره را می‌توان یکی از نقاط عطف در تاریخ ایران در راستای طرح درهای باز در حوزه سیاست خارجی محسوب کرد.

 وی افزود: در این دوره سفرهای دیپلماتیک زیادی از سوی مسئولان کشور صورت گرفت که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سفر آیت‌الله خامنه‌ای؛ رئیس‌جمهور وقت ایران به سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر اشاره کرد. سوریه و لیبی به نوعی متحد استراتژیک ما در جنگ بودند و نقشه صدام مبنی بر راه انداختن بحث عرب و عجم، با اقدامات این کشورها منتفی شد. این دو کشور همچنین به‌صورت غیرمستقیم تسلیحاتی نیز در اختیار ایران قرار می‌دادند؛ به‌ویژه لیبی برخی از انواع موشک‌ها را در طول جنگ به ایران داد. الجزایر هم که همواره در جنگ‌ها و موقعیت‌های مختلف مانند قرارداد 1975 نقش میانجی را داشته، در اینجا هم این نقش را ایفا کرده و از این‌جهت در بحث سیاست خارجی ما نقش‌آفرینی داشت.

تلاش برای اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل

این نویسنده و پژوهشگر، طرح ایران برای اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل را یکی دیگر از رویدادهای مهم سیاسی در این دوره زمانی برشمرد و گفت: جمهوری اسلامی ایران در شهریور 1361 و در ادامه سال 1362، دوبار طرح عدم صلاحیت و اخراج رژیم صهیونیستی از سازمان ملل را به دلیل ارتکاب جنایات ضدبشری و پایبند نبودن به موازین و مقرارت بین‌المللی و قطعنامه‌های سازمان ملل، ارائه کرده بود که تلاش‌های ایران راه به جایی نبرد. در بازه زمانی موردنظر این کتاب، با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری اجلاس مجمع عمومی، ایران با اعزام هیأت‌هایی به کشورهای مختلف تلاش کرد با تشریح طرح خود، همکاری و حمایت آن کشورها را جلب کند. تلاش‌های ایران برای پیگیری این طرح، از نخستین روزهای این مقطع مشهود بوده و یکی از برنامه‌های اصلی دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در این دوره به‌شمار می‌آید و در سفر دوره‌ای رئیس‌جمهور ایران به سه کشور سوریه، لیبی و الجزایر هم در صدر مذاکرات قرار داشت. 

 کریمی ادامه داد: به دنبال اقدامات ایران، برخی کشورها و سازمان‌های منطقه نیز حمایت خود را از این طرح اعلام کردند. افزایش حمایت‌ها از طرح ایران، نگرانی و واکنش ایالات متحده را به دنبال داشت.  وزارت خارجه آمریکا در نامه‌هایی محرمانه به کشورهای عربی هم‌پیمان خود در منطقه، درخصوص حمایت از طرح جمهوری اسلامی به آن‌ها هشدار داد. در نهایت با وجود تلاش‌های ایران، این‌بار نیز این طرح راه به جایی نبرد.

خارج شدن ایران از انزوای سیاسی

وی، سفر وزیر امور خارجه آلمان غربی به ایران را نیز یک رویداد خیلی مهم در حوزه دیپلماسی خارجی ایران در آن برهه دانست و افزود: سفر «هانس دیتریش گشنر» که نخستین سفر وزیر امور خارجه یکی از کشورهای عضو بازار مشترک اروپا به ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رفت، از اهمیت بالایی برخوردار بود. برخی این سفر را که بازتاب گسترده‌ای نیز در رسانه‌های دنیا داشت، به خارج شدن ایران از انزوای سیاسی و تغییر در سیاست خارجی ایران، تعبیر کردند. به دنبال سفر «گنشر»  به ایران، یک هیأت پارلمانی از آلمان غربی به ایران سفر کرد که در اقامت یک هفته‌ای خود، با تعدادی از مسئولان و مقامات قضایی و پارلمانی کشور دیدار و گفت‌وگو کردند.

 مدیرگروه مطالعات تاریخی و روزشمار جنگ ایران و عراق، در بیان برخی دیگر از مهم‌ترین اتفاقات و رویدادهای دیپلماتیک در این دوره، تصریح کرد: کاسته شدن از وخامت روابط ایران و فرانسه، بازگشایی سفارت ایران در لبنان، مأموریت‌های دیپلماتیک معاونان وزیر امور خارجه به کشورهای مختلف، سفر محسن رفیق‌دوست به سوریه و لیبی (که این نوع سفرها بیشتر برای خرید تسلیحات بود) و سفر وزیر امور خارجه به هند و پاکستان، برخی دیگر از اتفاقات مهم در حوزه دیپلماسی جمهوری اسلامی در این برهه زمانی بودند. این حجم از مراودات سیاسی در حوزه روابط خارجی در طول جنگ تحمیلی، کم‌سابقه بود.

 این نویسنده و پژوهشگر گفت: ترمیم کابینه، یکی دیگر از رویدادهایی است که در این دوره اتفاق افتاد. پنج وزیر پیشنهادی دولت ازجمله سرهنگ محمد سلیمی؛ وزیر پیشنهادی دفاع، موفق به کسب رأی اعتماد نشدند که بسیار مورد توجه رسانه‌های بیگانه قرار گرفت. اذعان می‌کردند کشوری که درگیر جنگ است، وزیر دفاع آن رأی اعتماد نگرفته است.

هواپیماربایی در زمان جنگ ایران و عراق

کریمی، سخنرانی و توصیه امام خمینی (ره) مبنی بر لزوم مشارکت مردم در امور اقتصادی را یکی دیگر از نقاط عطف مهم در این دوره دانست و ادامه داد: بسیاری این سخنان و توصیه حضرت امام در چهارم شهریور 1363 در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت را، نخستین گام‌ها در حوزه خصوصی‌سازی در ایران می‌دانند. ایشان ضمن تأکید بر نقش مردم به‌ویژه قشرهای مستضعف در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی، به دولت توصیه کردند با ایفای نقش حمایتی و نظارتی خود، تا حد امکان، امور اقتصادی و صنعتی را به مردم واگذار کند.

 وی با اشاره به چند مورد هواپیماربایی در این برهه، توضیح داد: در این دوره چندین هواپیماربایی روی داد که ازنظر بین‌المللی اقدام مهمی است. در دو مورد هواپیماهای ایرانی به عراق منتقل شد که اتفاق مهمی بود. البته در نهایت مسافران و خدمه آزاد و به ایران بازگردانده شدند، اما هواپیماها را به‌عنوان قرامت جنگی نگه داشتند. وقتی جریان هواپیماربایی‌ها شدت گرفت، مسئولیت امنیت پرواز و امنیت فرودگاه‌ها به سپاه پاسداران واگذار شد که پس از آن خیلی کم شاهد تکرار این اتفاق بودیم.

تداوم تلاش‌های صلح / زمینه‌سازی تجدید روابط عراق و آمریکا

مدیرگروه مطالعات تاریخی و روزشمار جنگ ایران و عراق، گفت: در این دوره هم تلاش‌های صلح ادامه داشت. اجلاس کمیته صلح سازمان کنفرانس اسلامی، اجلاس وزیران امور خارجه هفت کشور عربی و طرح صلح مصر، برخی اقدامات و رویدادهایی است که در این راستا صورت گرفت. پیشنهاد نافرجام ژاپن مبنی بر ممنوعیت فروش جنگ‌افزار به دو کشور درگیر جنگ، نسبت دادن انفجارها در دریای سرخ و کانال سوئز به ایران و زمینه‌سازی تجدید روابط عراق و آمریکا از دیگر رویدادهای مهمی است که در این برهه از جنگ رخ داد.