اسداللّه علم در اسناد وزارت خارجه آمریکا در سال 1979

 اسداللّه‏ علم، وزیر دربارسرّى غیرقابل رؤیت براى بیگانگان

     اسداللّه‏ علم در 11 نوامبر سال 1966 به وزارت دربار منصوب شد. او از سال 1966 رئیس دانشگاه
پهلوى بوده و پس از آن نیز این سمت را حفظ کرده است. علم که نزدیکترین و مطمئن‏ترین دوست شاه
است، از خردسالى یکى از اعضاى محفل درونى دربار شاهنشاهى بوده است. انتصاب وى به دلیل سهولت
دسترسى علم به شاه و نفوذ بر وى در این مدت طولانى چندان موجب شگفتى نشده است. به هر حال،
انتصاب علم بر قدرت وى از طریق کنترل رفت و آمد سایرین به دربار، افزود علم همچنین مسئولیت
نظارت بر اعمال و فعالیت‏هاى دولت را توسعه داده است. او به ویژه در امور سیاسى مربوط به دربار، یعنى
جایى که دیپلماسى و جاذبه شخصى وى بیش از هر جایى مؤثر است، سیاستمدارى باهوش و مجرب
است.

     امیر (شاهزاده) اسداللّه‏ علم در سال 1918 در بیرجند متولد شد. او تنها پسر محمد ابراهیم‏خان
(شوکت‏الملک)، زمیندار ثروتمندى است که نسل‏اندر نسل ارباب بود و دوست بسیار نزدیک پدر شاه
فعلى بود. اسداللّه‏ دوره دبیرستان را در بیرجند گذارند و سپس وارد دانشکده کشاورزى کرج گردید. طبق
اخبار و گزارشات، در دهه 1930 پدرش او را به همان مدرسه‏اى در سوئیس فرستاد که شاه فعلى (و
ولیعهد آن زمان) در آن مدرسه درس مى‏خواند. گفته مى‏شود که دوستى نزدیک بین این دو نفر در همان
مدرسه شکل گرفت. وى در سال 1942 در وزارت کشاورزى شروع به کار کرد و سال بعد پیش خدمت
خصوصى شاه شد که پست افتخارى است. در 1944 به‏عنوان بازرس در وزارت کشور مشغول کار گردید،
ولى اواخر همان سال به انگلستان رفت و در دانشگاه اکسفورد و در رشته اقتصاد ادامه تحصیل داد. پس از
بازگشت به صورت یک بازنشسته در املاکش سکنى گزید، لیکن در سال 1947 به‏عنوان استاندار
بلوچستان (محل اقامتش) منصوب شد. در سال 1950، هنگامى که در سن 32 سالگى متصدى مقام
وزارت کشور در کابینه محمد ساعد گردید، جوانترین وزیر در تاریخ کشور ایران محسوب مى‏شد.

     در خلال سال 1950، علم در سه کابینه شرکت داشت و در اکتبر همان سال به سرپرستى املاک
خاندان پهلوى گمارده شد. در ژانویه 1951، شاه کمیسیونى براى تقسیم املاک خانواده پهلوى تشکیل داد
و ریاست این کمیسیون را به علم سپرد. پس از رسیدن محمد مصدق به نخست‏وزیرى (مارس 1951)،
علم در پست خود باقى ماند، اما دشمنى خانوادگى او با مصدق سبب شد که در طول زمامدارى مصدق،
تحت نظارت در خانه‏اش محبوس بماند. در سال 1953 با بازگشت مجدد شاه به قدرت، علم به یکى از
نزدیکترین مشاوران وى مبدل شد. در خلال سالهاى 1955 تا 1957 بار دیگر تصدى وزارت کشور را
برعهده داشت. علم در سال 1957 بنا به درخواست شاه و به صورت یک رقابت سیاسى با منوچهر اقبال،
که از سال 1957 تا 1960 نخست‏وزیر ایران بود، نسبت به تشکیل حزب مردم اقدام نمود. این حزب در
چهارچوب مخالفتى وفادارانه (به شاه) فعالیت مى‏کرد و برنامه آن فراخوانى جهت توسعه تدریجى
اقتصادى، اجتماعى کشور بود. معذالک در سال 1960 بعد از انتخابات، وى از رهبرى حزب استعفا داد.
علم در اوایل سال 1961 به‏عنوان نماینده زابل به مجلس وارد شد و از این سمت نیز کناره گرفت. مدتى بعد
او گفت: «این تجربه ناخوشایندى بود و من از سیاست سرخورده و دلسرد شده‏ام». در سال 1961 به سمت
معاونت اجرایى و رئیس هیئت ناظران بنیاد پهلوى منصوب شد. او این سمت را تا ژوئن سال 1962 که به
مقام نخست‏وزیرى نائل شد، عهده‏دار بود.

     علم در دوران 20 ماهه تصدى مقام نخست‏وزیرى، بیشتر یک مجرى و اداره‏کننده بود تا تدوین‏کننده و
سیاستگذار. وى برنامه‏هاى ضد فساد اسلاف خود را ادامه داد و مراقبت مى‏کرد تا برنامه‏هاى اصلاحى
شاه به مورد اجرا گذاشته شود و انتخابات مجلس را که براى مدت طولانى به تأخیر افتاده بود نسبتا آرام و
امن برگزار نمود. علیرغم جانبدارى مستمر از تعهدات ایران به غرب، بهبود روابط ایران با شوروى را
هدایت مى‏نمود. وى با امریکا و انگلستان روابط دوستانه‏اى دارد. زمانى که عبدالحسین بهنیا، وزیر دارایى
کابینه او، که کشور را از مشکلات مالى نجات داده بود، در اکتبر سال 1963 استعفا داد، علم شخصا
عهده‏دار پست وزارت اقتصاد و دارایى شد.

     علم فردى است باهوش، خوش‏قیافه، غربگرا و اشرف‏زاده‏اى اجتماعى که از زندگى پر زرق و برق و
تجملى لذت مى‏برد. او به بسیارى از آداب و رسوم فئودالى که هنوز هم به طرق مختلف در ایران هم رواج
دارد، پایبند است. او مسئولیت مبارزه با بى‏سوادى را، که از طرف شاه مقرر شده است، برعهده دارد. وى در
طول 20 سال گذشته قسمت اعظم املاک خود را از دست داده که این کار یا به صورت دوستانه و یا در
جریان برنامه اصلاحات ارضى بوده است. او با احداث یک کارخانه قند، صنعت را به قسمت دور افتاده‏اى
از املاک خود وارد کرده است. او به اروپا مسافرت کرده و حداقل سه مرتبه در سالهاى 1957 با بورس
اعطایى Leader Grant و در سالهاى 1964 و 1966 براى امور مربوط به دانشگاه پهلوى به امریکا سفر
نموده است. در 1963 به وى نشان تاج (درجه یک) اعطا شد و در سال 1966 در پاکستان به او هلال
پاکستان اهدا گردید.

     همسر علم، دختر قوام‏الملک شیرازى یکى از ملاکین ثروتمند شیراز است. او چندین بار در سمت
ندیمه ملکه فرح خدمت کرده است. علم 2 دختر دارد. رودابه دختر بزرگ او در سال 1945 متولد شد و
فعلاً دانشجوى دانشگاه پنسیلوانیا است. دختر جوانتر او «ناز» متولد سال 1947 مى‏باشد و با ریچارد
آورى، پسر یک قهرمان تنیس انگلستان، ازدواج نموده و در تهران زندگى مى‏کند. علم خانه‏اى در تهران و
منزل خانوادگى در بیرجند و چندین ویلا دارد، او به سوارکارى عشق مى‏ورزد و اغلب با شاه تنیس‏بازى
مى‏کند و یکى از اعضاى شوراى انجمن شکار ایران است. او به زبان فارسى و انگلیسى تسلط دارد.

13 مارس 1968 ـ 22/12/46

سند بعدی

اسداللّه‏ علم، وزیر دربارسرّى

     اسداللّه‏ علم، به‏عنوان وزیر دربار از تمام مقامات دیگر به شاه نزدیکتر است. ما عموما او را مرد شماره
دو ایران و بالاتر از رقیب سیاسى وى، یعنى هویدا، نخست‏وزیر ایران، قلمداد مى‏کنیم. او از نخست‏وزیر
سابق (1964 ـ 1962) و از قدیم‏الایام یکى از معتمدان نزدیک شاه بوده است. مشهور است که وى تا حد
بسیار زیادى در جریانهاى محافل اقتصادى و تجارى ایران دست دارد. به سهولت قابل دسترسى مى‏باشد
و غالبا مشتاق است که سودمند واقع شود.

     علیرغم این که علم مدتهاى مدید به‏عنوان فردى اصولاً طرفدار انگلیس شناخته شده بود، ولى به نقل
از وى گفته مى‏شود که از چند سال قبل به این نتیجه رسیده است که آینده ایران در گرو روابط نزدیک با
ایالات متحده مى‏باشد، ما تصور مى‏کنیم که این مطلب به‏طور اساسى درست باشد. سفراى سابق وى را
معتبرترین کانال براى تماس غیرمستقیم با شاه مى‏دانستند. به نظر مى‏رسد وى دیدگاههاى امریکا را به
نحو مطلوبى درک مى‏کند و احتمالاً در بیان این دیدگاهها و نظرات معتدل خود براى شاه و به همین ترتیب
در انعکاس عقاید شاه در مورد مسائل مهم مورد علاقه مفید مى‏باشد. علم کار راه‏اندازى است که تقریبا
تمامى اطلاعات واصله یا حاصله از شاه را به صورتى دقیق و موثق زیر نظر دارد. با این وجود وى در
مسائل نظامى اطلاعات خاصى ندارد. گهگاه نسبت به شغل خود اظهار دلتنگى و خستگى مفرط مى‏کند.
اما واقعا معتقدیم که از قدرت لذت مى‏برد و بین خودش و هویدا، مجادله محتاطانه‏اى در جریان است. علم
از این حقیقت که قوانین فعلى به وى اجازه مى‏دهند روابط نسبتا منظمى با نمایندگان ارشد دیپلماتیک در
تهران داشته باشد، کاملاً خوشحال است.

     علم 45 سال دارد و عضو یک خانواده ثروتمند بلوچستان مى‏باشد. علم با دختر یک زمیندار ثروتمند
شیرازى ازدواج کرده است و دو دختر دارد، وى در رشته اقتصادى دانشگاه آکسفورد تحصیل کرده است و
انگلیسى را به روانى تکلم مى‏کند. مى 1972 ـ اردیبهشت 1351