دهخدا؛ ادیبی طنزپرداز و پژوهشگری ممتاز

 «علی اکبر دهخدا» از ادبیان، پژوهشگران و سیاستمداران برجسته معاصر است که از زبان طنز برای بیان نابسامانی های سیاسی اجتماعی زمان خود بهره برده است. بسیاری دهخدا را از بزرگترین خادمان زبان و ادب فارسی معاصر به شمار می آورند.

دهخدا در سال 1255 در تهران متولد شد. هنگامی که یک سال بیشتر نداشت، پدرش را از دست داد. او زیر نظر و توجه مادر به تحصیل ادامه داد.
دهخدا زبان عربی، اصول فقه، کلام و حکمت را به مدت 10 سال نزد «غلامحسین بروجردی» از برجسته ترین عالمان زمان خود فراگرفت. چند سال بعد که مدرسه سیاسی در تهران تاسیس شد، دهخدا در آن مدرسه به تحصیل پرداخت و زبان فرانسه را در آنجا آموخت.
او سیاستمداری دانش آموخته بود که تحصیل در مدرسه علوم سیاسی و زندگی در غرب، به گسترش سطح دانش و آگاهی او انجامیده بود. همچنین، عضویت وی در کمیته انقلاب که خود شاخه ای از حزب «سوسیال دموکرات» قفقازی به شمار می آمد، در شکل گیری بینش سیاسی وی تاثیری عمیق برجای نهاده بود.(1)
همزمان با آغاز مشروطیت، دهخدا روزنامه «صور اسرافیل» را منتشر کرد. او در آغاز هر شمارهِ روزنامه مقاله ای در زمینه مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می نوشت. همچنین او در این روزنامه ستونی طنز با عنوان «چرند و پرند» را ایجاد کرد.
پس از روی کار آمدن «محمدعلی شاه» و مخالفت وی با مشروطیت و آزادیخواهان، به دستور وی مجلس به توپ بسته شد. همچنین جمعی از آزادیخواهان تبعید و دستگیر شدند و دهخدا که جزو گروه آزادیخواهان بود به پاریس تبعید شد. وی در آنجا و سپس در سوییس به انتشار مجددِ روزنامه صوراسرافیل اقدام کرد.
پس از چندی رخدادهایی در ایران اتفاق افتاد که فضای سیاسی را متحول کرد و این بار محمدعلی شاه تبعید شد و دهخدا به ایران آمد و به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی راه یافت.
دوره جنگِ جهانیِ اول را دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری سکونت گذراند اما پس از پایان جنگ به تهران بازگشت. او سپس از امور سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و فرهنگی مشغول شد و تا پایان عمر خویش، به مطالعه و پژوهش ادامه داد.
این ادیب برجسته آثار فراوانی را به رشته تحریر درآورده است که می توان به «امثال و حکم»، «فرهنگ فرانسه به زبان فارسی»، «دیوان دهخدا»، « مجموعه مقالات» و «پندها و کلمات قصار» اشاره کرد. او همچنین آثاری را تصحیح کرده است که می توان از تصحیحِ اشعارِ دیوان های «حافظ»، «منوچهری»، «فرخی»، «مسعود سعد»، «سوزنی سمرقندی» و «ابن یمین» یاد کرد. همچنین دهخدا «لغت فرس» اسدی و «صحاح الفرس» را تصحیح کرده است. وی در زمینه ترجمه نیز فعالیت هایی داشته است که می توان به ترجمهِ «عظمت و انحطاط رومیان» و «روح القوانین» اشاره کرد.
دهخدا هفتم اسفند سال 1334 چشم از جهان فرو بست و در «ابن بابویه» در مقبرهِ خانوادگی به خاک سپرده شد.
طنز نویسی
طنز یکی از گونه های ادبی زبان است که اساس آن بر تضاد و ناهماهنگی با چارچوب و قراردادهای ذهنی مخاطب بنا شده است. طنزپرداز با نیتی اصلاح گرانه، کاستی ها و عیب های جنبه های مختلف زندگی را به شیوهِ مضحک و مبالغه آمیز به نمایش در می آورد. یکی از زمینه های آثار طنزآمیز، طنز اجتماعی است که در آن نابسامانی ها و تیرگی های موجود در برخی از سطوح مختلف اجتماعی مورد انتقاد قرار می گیرد.
در این میان دهخدا یکی از پیشگامان طنزپردازی در عصر مشروطیت است که از سلاحِ بُرندهِ طنز جهت مبارزه با نابسامانی ها، معایب و مفاسد اجتماعی روزگار خویش بهره می جوید.(2)
به باور بسیاری از منتقدان وی یکی از بنیانگذاران طنز معاصر در ایران است. برای نمونه ستون چرند و پرند روزنامه صوراسرافیل بیانگر شیوه ای تازه در طنز بود. سبک نگارش این ستون در ادب فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری و نثر معاصر فارسی پدید آورد. دهخدا توانست با شجاعت و جسارتِ تمام، مفاسدِ اجتماعی و سیاسی دورهِ خود را با روش طنز در آن روزنامه منتشر کند.
در واقع استوارترین انتقادهای سیاسی و اجتماعی دهخدا در مقالات چرند پرند بوده که تیر این انتقادها حکومت خودکامه قاجار و مخالفان را مشروطه نشانه گرفته بود.(3)
به باور منتقدان، سیاستِ دهخدا نه فقط در محتوای نوشته هایش در چرند و پرند که عمیق تر از آن در راهبرد (استراتژی) ادبی، زبانی و سبک این نوشته ها نمود یافته است. ادبیات چرند و پرند نه ادبیات فاخرِ جا افتاده و تر و تمیز بلکه ادبیات طردشدگان و آوارگان بی صدا بود و بی دلیل نبود که این ادبیات آواره و به شدت سیاسی، نویسنده اش را هم مدتی آواره کرد و به گریز و زندگی پنهانی وا داشت. این مساله بعدها دهخدا را گوشه نشین کرد اما بار دیگر سیاست یقه او را در نهضت ملی و دولت مصدق گرفت.(4)
لغت نامه و امثال الحکم
دهخدا از فعال ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگترین خدمات را به زبان فارسی را انجام داده است.
لغتنامه بزرگ او در بیش از 50جلد به چاپ رسیده است. این اثر شامل واژگان زبان فارسی و معنای دقیق آنها است. این اثر حاصل بیش از 40سال زحمات شبانه روزیِ دهخدا است. این کتاب در 26 هزار و 475 صفحه سه ستونی به قطع رحلی با تعداد 6 هزار دوره، در دسترس فارسی زبانان است.
یکی از نکته های جالب درباره لغت نامه، ممنوعیت حرف «میم» تا پیش از انقلاب اسلامی بود. آن هایی که در سال های پیش از انقلاب نخستین چاپ لغت نامه دهخدا را نه به صورت فعلی بلکه به شکلِ جزوه جزوه می گرفتند، به یاد دارند و نقل می کنند که تا زمان سقوط پهلوی به دلیل ممنوعیت نام «محمد مصدق»، لغت نامه هایشان ناقص بود و میم نداشت.(5)
همچنین کتاب امثال و حکم که شامل ضرب المثل ها، احادیث و حکمت ها در زبان فارسی است، خود به تنهایی نشان دهنده دانش و شخصیت علمیِ دهخدا است.
سرودن شعر
دهخدا در زمینه شعر نیز قلمی توانا و تخیلی خلاق داشت. می توان اشعار او را به سه دسته تقسیم کرد؛ نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده شده یا به عبارتی دیگر برگرفته از شیوه کلاسیک شعر فارسی است. بعضی از این سروده ها دارای چنان استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های پیشینیان دشوار است. دوم اشعاری که در آن ها نوعی نوآوری ادبی به کار رفته است. سوم اشعار فکاهی او که به زبان عامیانه سروده شده است.
به باور منتقدان دهخدا جزو معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان بینی و جهان نگری روشنی دارد و هرگز دچار احساسات نمی شود و شعار نمی دهد.
او اشعار خود را در قالب های مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است. همچنین درونمایه و محتوای شعرهای او درباره وطن پرستی، دادخواهی، مبارزه با ریاکاری و دورویی است. از ویژگی های برجسته شعری دهخدا طنزِ تلخ و گزنده اوست.
پی نوشت ها:
1- سلیمانی، بلقیس، همنوا با مرغ سحر، نشر ثالث، سال 1387، ص324
2- فقیهی، حسین، عسگری، مهرناز، «مقایسه طنز اجتماعی دهخدا و سید اشرف الدین گیلانی»، فصلنامه علمی- پژوهشی رفاه اجتماعی، سال چهاردهم، شماره 54، ص317
3- عبدی، صلاح الدین، زمانی، شهلا، «طنزپردازی در مقالات «تنکیت و تبکیت»عبدالله ندیم و چرند و پرند دهخدا»، فصلنامه پژوهش های زبان و ادبیات تطبیقی، شماره3، پاییز1389، ص110
4- شروقی، علی، «میم ممنوع لغت نامه»، روزنامه شرق، شماره 1659، دوشنبه 9 بهمن1391، ص7
5- همان