مجلس خبرگان رهبری از آغاز تا به امروز

 مجلس خبرگان رهبری را باید مهمترین و حساس ترین نهاد در ساختار سیاسی نظام جمهوری اسلامی دانست چه آنکه مسئولیت انتخاب رهبر، نظارت بر عملکرد و در صورت لزوم عزل وی از مهمترین مسئولیت های تعریف شده برای این نهاد است.

ارتباط مستقیم این نهاد با مقام ولی فقیه جایگاه ویژه ای را به این مجلس بخشیده است و از آنجا که رهبر حکومت اسلامی مطابق اصل 109 قانون اساسی باید دارای صلاحیت‌ علمی‌ لازم‌ برای‌ افتاء در ابواب‌ مختلف‌ فقه‌ و عدالت‌ و تقوای‌ لازم‌ برای‌ رهبری‌ امت‌ اسلام‌ و بینش‌ صحیح‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌، تدبیر، شجاعت‌، مدیریت‌ و قدرت‌ کافی‌ برای‌ رهبری‌ باشد، بی شک تشخیص این امر، از عهده مردم عادی برنمی آید و باید نهادی متشکل از فقها وجود داشته باشد تا بتوانند ویژگی فقاهت را در رهبر تشخیص دهند. لذا مهمترین شرط کاندیداهای مجلس خبرگان رهبری اجتهاد عنوان شده است.
فصل هشتم قانون اساسی در قالب چند اصل به صراحت وظایفی را متوجه خبرگان رهبری کرده است چنانچه اصل 107 قانون تاکید دارد: پس از مرجع تقلید عالی‌قدر و رهبر کبیر انقلاب جهانی اسلام و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت ‌آیت‌الله العظمی امام خمینی (ره) که از طرف اکثریت قاطع مردم به مرجعیت و رهبری شناخته و پذیرفته شدند، تعیین رهبری به عهده خبرگان منتخب مردم است.
در اصل 108 قانون اساسی نیز به چگونگی تشکیل این مجلس اشاره شده و آمده است؛ قانون مربوط به تعداد و شرایط خبرگان، کیفیت انتخاب و آیین‌نامه داخلی جلسات آنان برای نخستین دوره باید به وسیله فقهای اولین شورای نگبهان تهیه و با اکثریت آرای آنان تصویب شود و به تصویب نهایی رهبر برسد. از آن پس هرگونه تغییر و تجدید نظر در این قانون و تصویب سایر مقررات مربوط به وظایف خبرگان به صلاحیت خود آنان است.
اگرچه وظیفه تعیین رهبر به عهده مجلس خبرگان رهبری گذاشته شده است اما این وظیفه مقطعی است است و هر از گاهی بنا به ضرورت، در دستور کار قرار می گیرد، اما نقش دیگر این مجلس، یعنی نظارت بر عملکرد ولی فقیه، مستمر و دائمی است. براساس اصل 111 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نظارت خبرگان بر کار رهبر از آن جهت است که وی وظایف قانونی خود را به خوبی انجام دهد و به هر علت، شرایط و ویژگیهای رهبری را از دست ندهد. حتی اگر معلوم شود که رهبر از ابتدا، دارای این صفات نبوده است، با تدبیر خبرگان از مقام خود عزل می شود. به این ترتیب، اگرچه ولی فقیه در جمهوری اسلامی ایران اختیارات گسترده ای دارد، اما شرایط و ویژگیهای لازم برای احراز این مسئولیت نیز متعدد و نظارت بر تداوم این صفات در رهبر نیز دقیق است.
در همین راستا اصل 5 قانون اساسی که در مجلس خبرگان قانون اساسی به پیش نویس قانون اساسی افزوده شد تاکید دارد در زمان غیبت امام عصر(عج) در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت بر عهده فقیه عادل و با تقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است که اکثریت مردم، او را به رهبری شناخته و پذیرفته باشند و در صورتی که هیچ فقیهی دارای چنین اکثریتی نباشد رهبر یا شورای رهبری مرکب از فقهای واجد شرایط در اصل 107 عهده دار آن می شوند. البته در بررسی متمم قانون اساسی عبارت اکثریت مردم از این اصل حذف گردید.
اما تشکیل مجلس خبرگان رهبری به عنوان نهادی ابتکاری در نظام جمهوری اسلامی در سال های آغازین شکل گیری نظام جمهوری اسلامی با برخی حساسیت ها و گاها مخالفت ها همراه بود چه آنکه به عقیده این دسته از افراد برگزاری انتخابات مجلس خبرگان و به تبع آن تشکیل مجلس خبرگان رهبری که وظیفه نظارت و عزل رهبر را برعهده داشت به نوعی تضعیف حضرت امام (ره) و جایگاه رهبری بود. از همین رو بود که علی اکبر ناطق نوری وزیر کشور وقت در نامه ای به امام خمینی در خصوص برگزاری این انتخابات کسب تکلیف کرد؛ امام نیز موافقت خود با برگزاری این انتخابات را اعلام کرد تا ابهامات و حساسیت ها نسبت به این انتخابات برطرف شود.
 

شرط اجتهاد؛ چالش اساسی در 4 دوره انتخابات مجلس خبرگان
اولین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری در بحبوبه جنگ ایران و عراق در آذرماه 1361 برگزار گردید، قائل شدن شرط اجتهاد و فقیه بودن کاندیداها از بحث برانگیزترین موضوعات در اولین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری بود، موضوعی که در انتخابات بعدی این مجلس نیز کماکان محل چالش بود. این شرط که با برگزاری آزمون های فقهی و اجتهادی همراه بود در هر دوره به رد صلاحیت طیف گسترده ای از کاندیداها منجر شد اما با وجود انتقادات و اعتراضات زیاد به این اصل، شورای نگهبان و خبرگان رهبری تاکنون حاضر به کنار گذاشتن این شرط یا تعدیل آن نشده اند تا بتوانند از جایگاه مجلس خبرگان رهبری صیانت کنند.

نخستین مجلس خبرگان رهبری در 24 مرداد 1362 افتتاح شد. رهبر کبیر انقلاب در پیامی به مناسبت افتتاحیه اولین مجلس خبرگان رهبری نمایندگان این مجلس را متوجه چند تذکر جدی کرد. ایشان در پیام خود انحراف و تبعیت از هوای نفس را خطر و انحرافی بزرگی در نظام دانستند «تاریخ و نسل‌های آینده درباره شما قضاوت خواهند کرد و اولیاء بزرگ خدا ناظر آراء و اعمال شما می‌باشند. کوچکترین سهل‌انگاری و مسامحه و کوچکترین اعمال نظرهای شخصی و خدای نخواسته تبعیت از هواهای نفسانی که ممکن است این عمل شریف الهی را به انحراف کشاند، بزرگترین فاجعه تاریخ را به وجود خواهد آورد. اگر اسلام عزیز و جمهوری اسلامی نوپا به انحراف کشیده شود، سیلی بخورد و به شکست منتهی شود، خدای نخواسته اسلام برای قرن‌ها به طاق نسیان سپرده می‌شود و به جای آن اسلام شاهنشاهی و ملوکی جایگزین آن خواهد شد.»
امام راحل بالاترین انحراف را انحراف رهبری دانستند و تاکید کردند« بالاترین انحراف که منجر به انحراف تمام ارگان‌ها می‌شود، انحراف رهبری است که امروز شما نقش اول آن را دارید. شما دیدید و شنیدید که با اصل پنجم قانون اساسی چه مخالفت‌ها شد و چه جار و جنجالها به پا کردند و بحمدالله تعالی موفق نشدند مأموریت خود را انجام دهند و اخیراً با همین تعیین خبرگان نیز مخالفت کردند و سمپاشی نمودند و بحمدالله با شکست مواجه شدند. امروز هم شما نباید از کید ساحران و وسوسه خنّاسان غافل باشید. راه خود را با قدرت الهی و تعهّد به اسلام بزرگ و قوّت ایمانی و روحی ادامه دهید و به هیچ چیز الا مصالح اسلام و مسلمین فکر نکنید و در این صورت خداوند تعالی پشت و پناه شماست.»
ایشان در بخش دیگری از پیام خود صراحتا تذکرات و توصیه هایی را به رهبر آینده یا شورای رهبری دادند «رهبر و رهبری در ادیان آسمانی و اسلام بزرگ چیزی نیست که خود به خود ارزش داشته باشد و انسان را خدای نخواسته به غرور و بزرگ‌اندیشی خود وادارد. آن همان است که مولای ما علی‌ابن ابی‌طالب درباره آن گوشزد فرموده است. شما که خود پیروان اصحاب وحی و اولیاء عظیم‌الشأن می‌دانید و بحمدالله هستید، خود را جز خدمتگزار به ملت‌های ستمدیده ندانید و باید بدانید که تبهکاران و جنایت‌ پیشگان بیش از هر کس چشم طمع به شما دوخته‌اند و با اشخاص منحرف نفوذی در بیوت شما با چهره‌های صددرصداسلامی و انقلابی ممکن است خدای نخواسته فاجعه ببار آورند و با یک عمل انحرافی نظام را به انحراف کشانند و با دست شما به اسلام و جمهوری اسلامی سیلی زنند. الله الله در انتخاب اصحاب خود، الله الله در تعجیل تصمیم‌گیری خصوصاً در امور مهمه و باید بدانید و می‌دانید که انسان از اشتباه و خطا مأمون نیست. به مجرد احراز اشتباه و خطا از آن برگردید و اقرار به خطا کنید، که آن کمال انسانی است، توجیه و پافشاری در امر خطا، نقص و از شیطان است. در امور مهمه با کارشناسان مشورت کنید و جانب احتیاط را مراعات نمایید.»

انتخاب رهبر بعد از رحلت امام(ره)
مهمترین اقدام مجلس اول خبرگان را باید در انتخاب مقام معظم رهبری به عنوان رهبر نظام جمهوری اسلامی بعد از رحلت امام خمینی(ره) دانست. آیت الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود از روز 14 خرداد 1368 می گوید« حدود ساعت هشت و نیم صبح جلسه مجلس خبرگان آماده شد و رسمیت جلسه را به ریاست آیت‌الله مشکینی اعلان کردیم. ایشان صحبت کوتاهی کردند بحث‌های زیادی شد. بعضی‌ها طرفدار رهبری شورایی و بعضی خواهان رهبری فردی بودند. بعضی آیت‌الله خامنه‌ای و بعضی‌ها آیت‌الله [سید محمدرضا] گلپایگانی را مطرح کردند و برای شورا هم اسم‌هایی برده شد. قبلا در مشورت‌های سران قوا و جمعی دیگر از بزرگان به این نتیجه رسیده بودیم که شورایی مرکب از آیات خامنه‌ای، موسوی اردبیلی و مشکینی رهبری را به عهده بگیرند ولی در مذاکرات، رهبری فردی رای بیشتری آورد. آیت‌الله خامنه‌ای با رهبری فردی مخالفت کردند. من هم مخالف بودم. نوبت نرسید. ابتدا به پیشنهاد اعضای جامعه مدرسین [حوزه علمیه قم] که عضو مجلس خبرگان بودند، آیت‌الله گلپایگانی مطرح شد. حدود 14 نفر به ایشان رای دادند. سپس پیشنهاد رهبری آیت‌الله خامنه‌ای مطرح شد. خود ایشان پشت تریبون رفتند و گفتند من با رهبری شورایی مطابق قانون اساسی موافقم و با رهبری فردی مخالفم. پس چگونه نامزد بشوم؟ من که جلسه را اداره می‌کردم، گفتم اکنون با رای خبرگان، رهبری فردی قانون شده و چاره‌ای نیست. سرانجام آقای خامنه‌ای با 60 رای از 74 عضو حاضر رای آوردند و مساله به این مهمی به این خوبی حل شد.»
دومین دوره مجلس خبرگان رهبری نیز با اعتراضاتی نسبت به ردصلاحیت ها بر پایه دو اصل نظارت و روند بررسی صلاحیت ها روبرو بود چنانچه برخی اعضای خبرگان دوره اول چون صادق خلخالی در این دوره رد صلاحیت شدند. سومین دوره خبرگان رهبری نیز از بحث های مربوط به رد صلاحیت ها به دور نبود به نحوی که بسیاری از چهره های اصلاح طلب در این دوره از انتخابات رد صلاحیت شدند.

چهارمین دوره مجلس خبرگان رهبری نیز از حواشی انتخاباتی به دور نبود. این دوره از انتخابات را باید صحنه رقابت طرفداران هاشمی رفسنجانی و مصباح یزدی دانست این درحالی بود که جامعه روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در تلاش برای بستن فهرست مشترک خود بودند و هر دو این شخصیت در قالب این لیست تعریف می شدند، اما به یکباره ارائه لیستی از سوی هواداران آیت الله مصباح یزدی و اصرار آنها به علنی کردن مخالفت‌شان با هاشمی رفسنجانی، شرایط جدیدی را برای سایر روحانیون ایجاد کرد و کار را بر جامعتین دشوار ساخت. رقابتی که به درون مجلس خبرگان و انتخابات هیات رییسه بعد از فوت آیت الله مشکینی نیز کشیده شد.
اوج این مباحث را نیز باید در حدفاصل سال 88 تا 89 جستجو کرد. بعد از حوادث انتخابات سال 88 تعدادی از نمایندگان خبرگان رهبری نسبت به عملکرد و موضع گیری آیت الله هاشمی رفسنجانی که بعد از فوت آیت الله مشکینی به عنوان رئیس این مجلس انتخاب شده بود انتقاد کردند.  در نهایت در انتخابات 89 وی از کاندیداتوری برای ریاست مجلس کنار رفت و آیت الله مهدوی کنی به با رای اعضای مجلس خبرگان به ریاست رسید.
در جدول زیر اعضای هیئت رییسه و مهمترین تحولات ادوار مجلس خبرگان به تفکیک آورده شده است.

*برابر آئین نامه مجلس خبرگان رهبری در هر سال دو اجلاس با فاصله های 6 ماهه در اوایل شهریورماه واسفندماه برگزار می شود. اما در اولین دوره مجلس خبرگان هر سال یک اجلاس رسمی برگزار می شد.