پایان دفاع، آغاز بازسازی/ نگاهی به ماجرای پذیرش قطعنامه در خاطرات هاشمی رفسنجانی

سال 1367 سال پرحادثه‌ای در تاریخ ایران است؛ سال به‌کارگیری تمام‌عیار سلاح‌های شیمیایی و کشتار جمعی از سوی عراق، سال واردشدن آمریکا به جنگ خلیج فارس، سال سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو آمریکایی وینسنس، سال انتشار کتاب آیات شیطانی، سال نوشیدن جام زهر و پذیرش قطعنامه 598، سال اتمام جنگ و...

هاشمی در کتاب «پایان دفاع، آغاز بازسازی» که مجموعه خاطرات وی در سال 1367 است، به اتفاقات این سال از زبان خود اشاره می‌کند. هرچند در بعضی موارد بسیار کوتاه و مختصر اما نکات جدید و قابل تاملی در آن‌هاست. 

موشک‌باران‌ شهرها، جنگ‌های دریایی در خلیج فارس، پذیرش قطعنامه 598، عملیات مرصاد، آغاز سریع بازسازی کشور، فرستادن نامه امام خمینی (ره) به گورباچف و حواشی آن، مساله سلمان رشدی، ‌اصلاح قانون اساسی و ایجاد نخستین برنامه توسعه 5 ساله، از مهم‌ترین موضوعات به شمار می‌آیند.

جانشین وقت فرماندهی کل قوا در بخشی از مقدمه این کتاب تاریخی با اشاره به وقایع و تحولات منجر به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ که در ‌‌نهایت به اثبات تاریخی حقانیت جمهوری اسلامی ایران در عرصه بین‌المللی از سوی سازمان ملل انجامید می‌نویسد: «... صدام از طرفی می‌دید ایران توانسته در پیش‌نویس قطعنامه ۵۹۸ اصلاحاتی به وجود آورد که نتیجه آن دستاورد بزرگی برای ایران بود و خسارات مادی و معنوی مهمی بر عراق تحمیل می‌کرد که مسئول آغاز جنگ شناخته می‌شد و محکوم به پرداخت غرامت می‌گردید و به خاطر جنایات جنگی هم محکوم شناخته می‌شد... 
... عصر روز ۲۷ تیر ۱۳۶۷ با حضور نمایندگان مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان و هیأت دولت و شورای نگهبان و فرماندهان نظامی و... اجلاس بزرگی برای توضیح داشتیم. ابتدا آیت‌الله خامنه‌ای گزارش کوتاهی دادند. سپس احمدآقا پیام امام (ره) را قرائت کردند و بعد از آن من توضیحاتی کامل و صریح از واقعیات جبهه، تدارکات، نیاز‌ها، بودجه و دخالت قدرت‌های بیگانه دادم. به نظر رسید که حضار رضایت کامل دارند و هیچ کس سؤال و اعتراضی نداشت... بعد از پذیرش آتش‌بس بر دنیا ثابت شد که جدی بودن ایران در اجرای قطعنامه ناشی از ضعف نیست و همین باعث پشت کردن حامیان گذشته صدام به او شد...» 

برگزاری جلسات توجیهی برای مسوولان و جمعی از نمایندگان مجلس، پیش از اعلام رسمی پذیرش قطعنامه 598، از جمله اطلاعات کتاب «پایان دفاع، آغاز بازسازی» است: «...روز ۲۵ تیر ۱۳۶۷ در جلسه جمعی از نمایندگان که دلواپسی از وضع جنگ داشتند، توضیحاتی درباره وضع جبهه‌ها و مشکلات بودجه و نیرو‌ها و راهکارهای احتمالی دادم که ذهن آن‌ها برای مواجه شدن با پذیرش قطعنامه آماده شود و‌‌ همان مضامین را در جلسه ضیافت خبرگان در دفتر رئیس جمهور گفتم. 

روز ۲۶ تیر ۱۳۶۷ جلسه شخصیت‌های مدعو در دفتر آیت‌الله خامنه‌ای تشکیل شد. آقای خامنه‌ای صحبت کوتاهی درباره علت تشکیل جلسه نمودند. سپس احمدآقا متن نامه امام (ره) را با مضامین مشکلات جنگ، نداشتن بودجه، درخواست نیازهای فراوان از سوی نیرو‌ها که تأمین آن از عهده دولت برنمی‌آید و... برای حضار قرائت کرد و سرانجام پذیرش قطعنامه. مطالب پیام امام (ره) تأثیر زیادی در جلسه‌ گذاشت. اکثریت حاضران ابراز رضایت کردند و تعدادی هم گریه کردند. 

سپس توضیحات مبسوطی درباره وضع جبهه و عواملی که کار را به اینجا رسانده، دادم. اگر‌‌ همان متن پیام امام (ره) از رسانه‌ها برای عموم پخش می‌شد، نیازی به توجیه بیشتر نبود، ولی به خاطر بعضی از ملاحظات، مصلحت دیده نشد که متن پیام امام (ره) منتشر شود. به جای آن، دو اقدام دیگر انجام شد: ۱- اعزام افرادی به جبهه‌ها برای خواندن پیام برای رزمندگان ۲- گنجاندن بخشی از مطالب امام (ره) در پیام حج - که بنا بود به زودی منتشر شود - که هر دو به خوبی انجام شد و تأثیر فوق‌العاده‌ای در قانع‌کردن افکار عمومی داشت. 

عصر روز ۲۷ تیر ۱۳۶۷ با حضور نمایندگان مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان و هیأت دولت و شورای نگهبان و فرماندهان نظامی و... اجلاس بزرگی برای توضیح داشتیم. ابتدا آیت‌الله خامنه‌ای گزارش کوتاهی دادند. سپس احمدآقا پیام امام (ره) را قرائت کردند و بعد از آن من با توضیحاتی کامل و صریح از واقعیات جبهه، تدارکات، نیاز‌ها، بودجه و دخالت قدرت‌های بیگانه دادم. به نظر رسید که حضار رضایت کامل دارند و هیچ کس سؤال و اعتراضی نداشت.
 
بعد از اجلاس، نخست‌وزیر اطلاع داد به محض انتشار خبر پذیرش قطعنامه، پنج هزار تومان از ارزش سکه بهار آزادی و چهل تومان از ارزش دلار آزاد کاسته شده است. همچنین در یک کنفرانس مطبوعاتی، جواب سوالات خبرنگاران را دادم و نقاط مبهم کار را شفاف نمودم...» 

از مهم‌ترین نکاتی که در این کتاب به آن اشاره می‌شود، نامه امام درمورد پذیرش قطعنامه و پایان جنگ است که در آن زمان بنا به دلایلی رسانه‌ای نشده بود. در بخشی از این نامه (ص 578) آمده است:
«... و برای روشن‌شدن در مورد اتخاذ این تصمیم تلخ، به نکاتی از نامه فرمانده سپاه که در تاریخ 2/4/67 نگاشته است، اشاره می‌شود.
فرمانده مزبور [محسن رضایی] نوشته است تا پنج سال دیگر ما هیچ پیروزی نداریم. ممکن است در صورت داشتن وسائلی که در طول پنج سال به دست می‌آوریم، قدرت عملیات انهدامی و یا مقابله به مثل را داشته باشیم و بعد از پایان سال 71، اگر ما دارای 350 تیپ پیاده و 2500 تانک، 3000 توپ، 300 هواپیمای جنگی و 300 هلی کوپتر و قدرت ساختن مقدار قابل توجهی از سلاح‌های لیزر و اتم - که از ضرورت‌های جنگ در آن موقع است- داشته باشیم، می‌توان گفت به امید خدا بتوانیم عملیات آفندی داشته باشیم. قابل ذکر است که باید توسعه نیروی سپاه به هفت برابر و ارتش به دوبرابر و نیم افزایش پیدا کند. او آورده است البته آمریکا را هم باید از خلیج فارس بیرون کنیم و الا موفق نخواهیم بود...» 

البته هاشمی در مورد پیشنهاد خود به امام درمورد پذیرش قطعنامه 598 توسط خود وی و پذیرش تبعات آن نیز می‌نویسد: ... به امام(ره) پیشنهاد دادم که شخصاً به عنوان جانشین فرماندهی کل قوا و فرمانده جنگ، اعلان پذیرش قطعنامه و آتش بس را می‌نمایم و به عهده می‌گیرم و اگر نتیجه خوب نبود، مرا محاکمه کنید... و امام این را هم نپذیرفتند ...»

جانشین وقت فرمانده کل قوا در ادامه، به عکس‌العمل صدام و کشور‌ها در سازمان ملل اشاره می‌کند: «...روز ۲۷ تیر ۱۳۶۷ در نیویورک، آقای [محمد جعفر] محلاتی [سرپرست نمایندگی ایران در سازمان ملل] نامه رئیس جمهور را به دبیرکل سازمان درخصوص پذیرش قطعنامه تحویل داد و‌‌ همان روز در ایران رسماً پذیرش قطعنامه از سوی ایران اعلان شد. اعلان پذیرش قطعنامه، موج عظیمی در جهان به وجود آورد و دولت‌های زیادی از آن استقبال کردند و انصافاً دبیرکل سازمان ملل برای اجرای آن سنگ تمام گذاشت. 

اما صدام علی‌رغم ادعاهای صلح‌خواهی، به خیال اینکه ایران از موضع ضعف قطعنامه را پذیرفته است، بهانه‌جویی را آغاز کرد. توجه نداشت که دلیل عمده پذیرش ایران، مراعات مردم در دو کشور است. زیرا وضع به جایی رسیده بود که به جای رزم در جبهه‌ها، اولویت را به جنگ شهر‌ها می‌داد و به ویژه ابایی از به کارگیری سلاح کشتار جمعی نداشت؛ مثل آنچه که در حلبچه و سردشت روی داد. 

ایران از نظر موشک به مرحله تولید انبوه موشک‌های میان برد رسیده بود که اغلب به شهرهای مهم عراق می‌رسید و قدرت ساخت سلاح شیمیایی را هم داشت، ولی به هیچ وجه حاضر نبود که با زدن مردم بیگناه عراق که در ‌‌نهایت همراه ملت ما بودند، پیروزی به دست بیاورد. 

از طرفی می‌دید ایران توانسته در پیش‌نویس قطعنامه ۵۹۸ اصلاحاتی به وجود آورد که نتیجه آن دست آورد بزرگی برای ایران بود و خسارات مادی و معنوی مهمی بر عراق تحمیل می‌کرد که مسئول آغاز جنگ شناخته می‌شد و محکوم به پرداخت غرامت می‌گردید و به خاطر جنایات جنگی هم محکوم شناخته می‌شد. علاوه بر این‌ها جوابی برای مردم عراق در مورد تحمل هشت سال جنگ و آن همه خسارت‌ جانی و مالی نداشت و مشکل بدهی‌های چند صد میلیارد دلاری خارجی را هم در پیش داشت. 

مذاکرات برای اجرای قطعنامه از دیگر موضوعات کتاب «پایان دفاع، آغاز بازسازی» است. در این مورد می‌خوانیم: «...با اعلان روز آتش بس در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۶۷ توسط دبیرکل سازمان ملل و تعیین ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ برای عملی شدن آتش‌بس، بیانیه‌ای منتشر کردم. از مردم خواستم که حضور در جبهه را حفظ کنند و از رزمندگان خواستم پیشقدم شکستن آتش بس نشوند، ولی جواب تخلفات دشمن را بدهند. 

آقایان دکتر ولایتی و محمدجواد لاریجانی مامور تشکیل کمیته‌های لازم برای مذاکره شدند و روز دوم شهریور به ژنو رفتند. مذاکرات ایران و عراق برای اجرای قطعنامه آغاز شد و خیلی زود روشن شد که بعث عراق برای اجرای قطعنامه جدی نیست. گاهی صحبت از لغو قرارداد الجزایر می‌کرد و گاهی مطالبه کل اروند رود را داشت و گاهی به سطح نمایندگان دو کشور برای مذاکره و گاهی به محل مذاکره معترض می‌شد. 

ایران به نمایندگان خود گفته بود که در مقابل این بهانه‌جویی‌ها حوصله به خرج ‌دهند و در اصول و مبانی مذاکره کوتاه نیایند. رفته رفته هم سازمان ملل و هم کشورهای سابق همسو با عراق قانع شدند که عراق طفره می‌رود و ایران جدی است و یا شاید اقدام موفق نیروهای مسلح ایران در عقب راندن ارتش عراق از داخل ایران پس از تجاوز وسیع بعد از پذیرش آتش‌بس، می‌دانستند که جدی بودن ایران در اجرای قطعنامه ناشی از ضعف نیست و همین‌ها یکی از عوامل پشت کردن حامیان گذشته صدام از او شد و رفته رفته مواضع عراق معقول‌تر شد، اما فراز و فرود‌ها تا آخر ادامه داشت...»

خاطرات شخصیت‌ها، آثار مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس، کتاب‌های ارتش و سپاه درباره جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، آثار منتشرشده در کشورهای دیگر از جمله عراق و مصر درباره دفاع‌مقدس و آرشیو رسانه‌های خارجی و خبرگزاری جمهوری اسلامی در سال 67، از جمله منابع استفاده شده در این اثرند. 

منابع منتشر شده مجلس شورای اسلامی، آمارهای بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه و اداره کل تبلیغات دولت، روزنامه‌های کثیرالانتشار سال 67 و از جمله آن‌ها جمهوری اسلامی، اطلاعات، کیهان و رسالت، آرشیو دفتر نشر معارف انقلاب درباره سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، خطبه‌های نماز جمعه و پیام‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از دیگر منابع مورد استفاده در تدوین این اثر اعلام شده است. 

«پایان دفاع آغاز بازسازی»، خاطرات آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی از سال 1367، به اهتمام علیرضا هاشمی، در قطع وزیری، جلد سخت، ۸۰۰ صفحه، با بهای ۳۰۰ هزار ریال، سال 1390 از سوی دفتر نشر معارف انقلاب چاپ و منتشر شده است.