زندگی و آثار آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری‌یزدی

شیخ عبدالکریم حائری سال ۱۲۳۸ هجری شمسی در روستای مهرجرد یا مهرگرد(میبد) ‌یزد به دنیا آمد. پدرش «محمدجعفر» کشاورزی پرهیزکار و با تقوا، صالح و صادق و مادرش اهل اردکان یزد بود که پس از ازدواج با محمدجعفر به روستای مهرجرد در دو فرسخی اردکان آمد.
در شش سالگی وی، یکی از بستگانش معروف به «میر ابوجعفر» به مهرگرد آمد و آموزش عبدالکریم را عهده‌دار شد. «میر ابوجعفر» شیخ را به اردکان برد و به مکتب سپرد. عبدالکریم روزها در درس استادان حاضر می‌شد. با درگذشت پدر، مدتی از تحصیل بازماند، اما بعد از چندی به حوزه علمیه یزد رفت و در مدرسه محمدتقی خان سکنی گزید و به تحصیل علوم اسلامی پرداخت.
شیخ عبدالکریم در ۱۸ سالگی، همراه مادرش با کاروان زیارتی به عراق رفت. چند سالی در کربلا در محضر آیت‌الله فاضل اردکانی بود و پس از آن با راهنمایی استادش به سامرا و به محضر میرزای شیرازی راه یافت. میرزای شیرازی مرجع زمان و سرپرست حوزه علمیه سامرا بود. وی از آنجا که به آیت‌الله اردکانی احترام زیادی می‌گذاشت، شیخ عبدالکریم را مورد توجه قرار داد.
آیت‌الله حائری پس از این که به اجتهاد رسید، از این دوران به نیکی یاد کرد و از خاطرات خانه میرزا نوشت: «سرداب خانه میرزا هم محل مطالعه‌ام بود و هم محل استراحتم و در ماه رمضان سحری را نیز در آنجا می‌خوردم، اما برای افطار به خانه میرزا باز نمی‌گشتم، بلکه به علت گرمای طاقت فرسای هوا، به سوی فرات رفته، آب مفصلی می‌خوردم و شنا می‌کردم.»
شیخ عبدالکریم دوازده سال در سامرا به تحصیل پرداخت و در این مدت از درس‌های فقیهانی نظیر آیت‌الله سیدمحمد فشارکی و آیت‌الله نوری سود برد.
وی سال ۱۲۹۳ هجری شمسی هنگامی که دامنه آشوب‌های ضد انگلیس در بین‌النهرین به شهر کربلا نیز کشیده شد، به دعوت مردم سلطان آباد(اراک) به ایران بازگشت و تا سال ۱۳۰۱ که به قم رفت، در حوزه علمیه اراک بود. آیت‌الله حائری هشت سال در این حوزه تدریس کرد و در کنار مسوولیت مرجعیت، از پرورش استعدادهای طلاب جوان نیز غافل نبود.
در شرایطی که ایران به سوی تباهی می‌رفت، علما به فکر ایجاد حوز‌‌ه‌ای در قم افتادند که این اقدام به عالم قدرتمندی که بتواند زعامت آن را بر عهده گیرد و بودجه‌ای که آن را اداره کند، نیاز داشت. مهم‌تر از همه، این طرح به صبر و بردباری و زیرکی محتاج بود. علمای بزرگ ایران، این ویژگی‌ها را در آیت‌الله حائری می‌دیدند. وی بهار سال 1301 هجری شمسی حوزه علمیه قم را به صورت رسمی تاسیس کرد.
با تاسیس این حوزه، علما و مردم متدین از شهرهای مختلف برای تبریک می‌آمدند، حتی رجال سیاسی نیز به استقبال شتافتند. احمد شاه نیز به قم آمد و به آیت‌الله تبریک گفت. (بهشتی سرشت، محسن، نقش علما در سیاست[از مشروطه تا انقراض قاجار] تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ص 349 و 348)
«یحیی دولت‌آبادی» از سیاستمداران و نزدیکان دربار پهلوی اول در این باره نوشته است؛ «مدتی است شهر قم به واسطه وجود شیخ عبدالکریم عراقی سلطان آبادی که در تغییرات اوضاع مملکتی از اراک به قم رفته و در آنجا حوزه علمیه مفصلی بر پا نمود، طلاب دینی را دور خود جمع کرده، طرف توجه دولت و ملت شد، سیاست وقت با او موافقت دارد، او هم با سیاست مخالفتی ندارد، البته در سکوت و آرام نگه داشتن یا هرگونه هیجانی که از طرف توده ملت بر ضد اوضاع مملکت باشد، خصوصاً در جلوگیری از نشر افکار کمونیستی در جامعه ایرانی می تواند کارآیی داشته باشد، از این رو تشکیل حوزه روحانی با این هیاهو در مرکز ایران با اوضاع سیاسی ما بی ارتباط نمی‌باشد.»(تاریخ قم، ص 275)
آیت‌الله حائری با تأسیس حوزه علمیه قم به آیت‌الله موسس ملقب شد و درس خارج فقه را صبح‌ها در مسجد بالاسر که اکنون مقبره وی در آنجاست، شروع کرد تا این که سال 1314 پس از بهبودی از بیماری شدید قلبی، درس فقه را به مسجد عشقعلی انتقال داد و خارج اصول را عصرها در مدرسه فیضیه می‌گفت. علمای مقیم قم در این درس‌ها شرکت می‌کردند. علمای اراک و شهرهای دیگر به قم مهاجرت کردند و در این درس‌ها شرکت داشتند.(نهضت امام خمینی، دفتر نخست، ص 40)
پس از این اقدامات، حوزه علمیه قم رونق گرفت و از سراسر ایران، طلاب به قصد تحصیل علوم حوزوی به قم می‌آمد . امام خمینی(ره) که از طلاب اراک بودند، سال 1301 هجری شمسی به قم آمدند و در مدرسه دارالشفاء سکونت یافت و تا سال 1306 موفق شد سطوح عالی را به اتمام رساند و به درس خارج فقه و اصول آیت‌الله حائری راه یابد و پایه‌های علمی و مبانی فقهی و اصولی خود را تحکیم بخشد و به اجتهاد نائل شود.(مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ص 333)
از جمله آثار وی می‌توان «کتاب الصلوه» که کتاب مفصلی درباره مسائل نماز است و کتاب «دور الاصول» را که تقریرات درس آیت‌الله سیدمحمد فشارکی است، نام برد. کتاب‌های دیگر آیت‌الله حائری مجموعه رسائلی‌اند که در ابواب مختلف فقهی مانند احکام ارث، احکام شیردادن و مسائل ازدواج و طلاق به رشته تحریر درآمده‌اند.
آیت‌الله حائری ۱۷ ذیقعده ۱۳۵۵ هجری قمری (۱۳۱۵ هجری شمسی) در ۸۴ سالگی درگذشت و در جوار آرامگاه حضرت معصومه به خاک سپرده شد.
در سال‌های اخیر کتاب‌های گوناگونی درباره آثار و اقدامات آیت‌الله حائری‌یزدی به رشته تحریر درآمدند که برخی از آنها عبارتند از؛
ـ‌ بررسی عملکرد سیاسی آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری‌یزدی، از سال 1301 تا سال 1315 هجری شمسی/ فرزانه نیکوبرش/ امیرکبیر/ 1382
ـ شرح زندگانی حضرت آیت‌الله موسس و فرزند برومندشان آیت‌الله حاج شیخ مرتضی حائری(ره)/ سیدصادق حسینی‌یزدی/ علامه /1388
ـ آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، اجتماعی دوران معاصر/ ذکرالله محمدی
ـ آیت‌الله موسس، شرح زندگانی پربار موسس عالی‌قدر حوزه علمیه قم، آیت‌الله العظمی آقای حاج شیخ عبدالکریم حایری‌یزدی/ علی کریمی‌جهرمی / راسخون / 1383
علاوه بر این آثاری که به این شخصیت دینی و سیاسی اختصاص دارند، در تالیفات دیگری مانند آثار زیر اشاراتی به اقدامات، دوران زندگی و تصمیمات این مرجع دینی شده است؛
ـ آثارالحجة یا تاریخ دائرة المعارف حوزه علمیه قم/ محمد شریف‌رازی
ـ ستارگان حرم / محمدمهدی حرّزاده
ـ گلشن ابرار جلد 2 / جمعی از پژوهشگران حوزه
ـ دائرة المعارف تشیع جلد 6 / حاج سیدجوادی‌صدر
ـ زندگینامه رجال و مشاهیر ایران / حسن مرسلوند
ـ المسلسلات فی الاجازات، جلد 2 / سیدمحمود مرعشی نجفی
ـ مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست / محمدحسین منظور الاجداد ـ گنجینه دانشمندان جلد 1 / محمد شریف‌رازی
ـ نقش روحانیت در دوره پهلوی / حسن رمضانپور
ـ نقش روحانیت در دوره پهلوی
ـ گنجینه دانشمندان، جلد 1
ـ علمای معاصر / حاج میرزا علی واعظ خیابانی
ـ المرجعیة الدینیه و مراجع الامیه/ نورالدین شاهرودی
ـ علما و رژیم شاه/ حمید بصیرت منش
ـ شرح حال رجال ایران / مهدی بامداد
ـ اثرآفرینان / سیدکمال حاج سیدجوادی
ـ عزاداری سنتی شیعیان ج 2/ سیدحسین معتمدی
ـ آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه در طول تاریخ، جلد 1 / سیدحجت موحد ابطحی
ـ سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج / ترجمه عباس مخبر
ـ خاطرات آیت الله محمد یزدی
ـ خاطرات آیت‌الله گرامی / محمدرضا احمدی
ـ خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی / محمدتقی فلسفی.