وقتی نفت آتش انقلاب را شعله‌ور کرد

۲۹ مهر ۱۳۵۷، یک ماه پس از اعتصاب در پالایشگاه مهم و حیاتی آبادان و همچنین گسترش این اعتصاب‌ها در نقاط مختلف صنعت نفت، اعتصاب سراسری کارگران و کارکنان صنعت نفت ایران آغاز شد. اصلی‌ترین منبع درآمد رژیم پهلوی به کما رفت و تلاش‌های دولت شاهنشاهی برای بازگرداندن کارکنان صنعت نفت به محل کار خود نتیجه‌ای در پی نداشت. شاید به همین خاطر باشد که خیلی‌ها این اعتصاب را یکی از زمینه‌های تسریع در پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران می‌دانند.

 اعتصاب در صنعت نفت ایران از نیمه‌های تابستان ۱۳۵۷، در پی عیان شدن رکود اقتصادی و در واکنش به تعیین سقف برای افزایش دستمزدها و همچنین کاهش حقوق و دستمزد کارگران آغاز شده بود. اما به تدریج به موجی در جهت مبارزه با رژیم پهلوی تبدیل شد. چنان‌که آصف بیات در کتاب ایران پس از انقلاب آورده است، تا مهرماه ۱۳۵۷ تنها ۴۵ درصد تقاضاهای اعتصاب کنندگان سیاسی بود اما در آبان ماه به ۸۰ درصد رسید و اهداف سیاسی این اعتصاب‌ها تا بهمن ۵۷ به ۱۰۰ درصد اهداف آن تبدیل شد.

کارگران پالایشگاه‌های تهران و سایر شهرها، ۱۸ و ۲۰ شهریور به اعتصاب پیوستند. همزمان با چهلم جمعه سیاه، درگیری‌هایی خونین در شهرهای بزرگ کشور روی داد و اعتصابات پی‌درپی باعث شد تا اواخر مهر تقریبا همه مراکز عمومی از جمله بازار، دانشگاه‌ها، دبیرستان‌ها، تاسیسات نفتی، بانک‌ها، وزارتخانه‌ها، روزنامه‌ها، بیمارستان‌های دولتی و کارخانه‌های بزرگ تعطیل شود و خواسته‌هایی از جمله انحلال ساواک، لغو حکومت نظامی (که پیش از ۱۷ شهریور آغاز شده بود)، آزادی زندانیان سیاسی و بازگشت امام خمینی، به اهداف اصلی اعتصاب‌ها تبدیل شد.

امام خمینی و اعتصاب مقدس

در این میان نقش اعتصاب سراسری صنعت نفت در فشار بی‌سابقه به رژیم شاه بسیار مهم و ارزشمند بود؛ چرا که این اعتصاب‌ها توانست درآمد ارزی رژیم پهلوی را به صفر برساند و بخش‌های مهمی از دولت را فلج کند. اهمیت اعتصاب سراسری صنعت نفت به حدی بود که امام خمینی ۲۴ آبان ۱۳۵۷ در پیامی خطاب به «کارگران و کارمندان شرکت نفت ایران»، از «اعتصاب مقدس» سخن گفته و تاکید فرمودند: «رحمت خداوند تعالی بر شما آگاهانی که با اعتصاب پرارزش خود روی ملت را سفید نمودید. اعتصاب شما هر روز و هر ساعتش باارزش و کوبنده است.» امام خمینی رحمه‌الله‌علیه ضمن یاغی خواندن دولت نظامی و همچنین نهی امریکا از پشتیبانی شاه، به اعتصاب‌های دیگر نیز اشاره کرده و تاکید کردند: «من از اعتصاب جمیع جناح‌ها، فرهنگیان، بازاریان و جمیع اصناف، اعتصاب شرکت نفت، اعتصاب مخابرات، اعتصاب شرکت واحد و مطبوعات و اعتصابات سایر ادارات و موسسات دولتی و خصوصی که برای نجات میهن و برای خدمت به اسلام و مسلمین بوده است تشکر می‌نمایم.»

یک اعتصاب؛ ۵۷ میلیون دلار ضرر

خروج ایران از چرخه تولید نفت، در شرایطی صورت گرفت که روزانه ۶ میلیون بشکه نفت خام از چاه‌های نفت ایران خارج می‌شد و ایران بعد از عربستان دومین صادر کننده نفت جهان بود و ۲۰ درصد از تولید نفت اوپک را بر عهده داشت. اعتصاب سراسری صنعت نفت علاوه بر تضعیف و فلج کردن رژیم شاه توانست قیمت نفت را از حدود ۱۵ دلار به ۴۰ دلار افزایش دهد. تنها اعتصاب کارکنان پالایشگاه نفت آبادان توانست روزانه ۶۰۰ هزار بشکه در روز از تولید نفت ایران بکاهد. شریف امامی نخست‌وزیر وقت بلافاصله به این اعتصاب واکنش نشان داد و از کاهش ۵۷ میلیون دلاری درآمد ارزی کشور در پی این اعتصاب خبر داد.

افزایش حقوق هم فایده‌ای نداشت

دوم مهرماه کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان اعتصاب و تحصن کردند و این اقدام با حضور نیروهای نظامی به خشونت کشیده شد. چند روز پس از آن کارکنان اداره مرکزی شرکت نفت هم دست از کار کشیدند. با این حال رییس پالایشگاه آبادان از دخالت ماموران عذرخواهی کرد، اما باز هم اعتصاب پایان نیافت و سیل اعتصاب‌ها همچنان در حال افزایش بود.

۳۰ مهر ۱۳۵۷، روزنامه اطلاعات خبر از آغاز اعتصاب کارکنان شرکت سهامی خاص خدمات صنعت نفت در اهواز داد و نوشت: «چند صد نفر از کارکنان قسمت تعمیرات، تاسیسات بهره‌برداری نفت و کارکنان تعمیرات منطقه‌ای مارون نیز دست از کار کشیدند و به اجتماع کارکنان شرکت سهامی خاص خدمات پیوستند. همزمان از آبادان خبر می‌رسد که اعتصاب ۵ هزار کارمند صنعت نفت دیروز و امروز هم ادامه یافت و اعتصاب کنندگان جلو اداره مرکزی شرکت ملی نفت اجتماع کردند.» آن‌چنان‌که روزنامه اطلاعات نوشته است، زنان کارمند نیز در میان اجتماع‌کنندگان به چشم می‌خورد و به رغم موافقت مدیران شرکت نفت با اضافه حقوق کارکنان، این اعتصاب‌ها همچنان ادامه یافت و کارمندان اعتصابی درخواست‌های خود را افزایش دادند و خواستار عذرخواهی مقامات مسئول به دلیل بازداشت عده‌ای از کارمندان و همچنین برکناری پلیس حفاظت پالایشگاه شدند. خبرگزاری آسوشیتدپرس هم از تهران گزارش داد که «برای اولین بار پس از کشف نفت، پایتخت ایران به علت کمبود بنزین در ۲۰۰ بنزین‌خانه تهران دچار اغتشاش و هرج و مرج شد.»

دولت امام خمینی؛ پیش از پیروزی انقلاب

اعتصاب سراسری کارکنان صنعت نفت ایران گرچه در راستای انقلاب اسلامی مردم ایران و مورد حمایت امام خمینی رحمهالله‌علیه بود، اما در کنار همه نقاط مثبت خود، با آغاز فصل زمستان فشارهایی بر مردم آورد و تامین نفت در سرمای زمستان را با مشکل مواجه کرد. امام خمینی برای حل این مشکل، ۸ دی ماه ۱۳۵۷ در نامه‌ای به مهندس مهدی بازرگان نوشتند که با تشکیل یک هیئت ۵ نفره مرکب از «جناب آقای حجت‌الاسلام حاج شیخ اکبر رفسنجانی و جناب آقای مهندس کتیرایی و دو نفر دیگر با نظر خودتان و مشورت آقایان»، «ضمن ابلاغ مراتب تشکر ملت ایران از کارگران زحمتکش و کارمندان محترم، عده لازم را به بازگشت به سر کار و ادامه تولید در حد مصارف داخلی دعوت فرمایید…».

این رخدادها به روشنی حاکی از این است که بخش‌های مهمی از حکومت پهلوی ماه‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به دست انقلابیون افتاده بود و رژیم شاه عملا هیچ نقشی در مدیریت آن نداشت و کوچک‌ترین برنامه‌ریزی‌ها هم با نظر رهبران انقلاب و منصوبان امام خمینی رحمهالله‌علیه صورت می‌گرفت.

اعتصاب نفت در چرخه تشدید حرکت انقلابی

اعتصاب صنعت نفت ایران، مردم را بیش از گذشته در برابر رژیم شاهنشاهی قرار داد و شعله اعتراضات را عمومی کرد و تظاهرات‌ها و مخالفت‌های نمادین دیگر را از دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و بیانیه‌های گروه‌های سیاسی، به صحن جامعه کشاند. پس از آن بود که در سه روز نخست ماه محرم، صدها هزار نفر به پشت‌بام‌ها رفتند و شعار «الله اکبر» سر دادند و هزاران کفن‌پوش بدون توجه به مقررات حکومت نظامی به خیابان‌ها آمدند. رژیم پهلوی نیز که از سویی در پی کنترل ناآرامی‌ها بود، از سویی با خشونت تمام به سرکوب انقلابیون می‌پرداخت و در یک نمونه عده‌ای در قزوین زیر تانک‌های رژیم شاه له شدند و از سوی دیگر با آزاد کردن ۴۷۰ زندانی سیاسی و همچنین اجازه برگزاری مراسم سوگواری به شرط حفظ نظم، تلاس کرد اوضاع را آرام کند.

آیت‌الله طالقانی ۱۴ آذر از مردم دعوت کرد تا در روز تاسوعا در راهپیمایی علیه رژیم شاه شرکت کنند تا «دستگاه حاکمه لجوج و سفاک و نیز دول حامی او … مردم ما را برای حاکمیت به سرنوشت خود آزاد بگذارند.» این تظاهرات با حضور بیش از نیم میلیون نفر برگزار شد و در روز عاشورا نیز نزدیک به ۲ میلیون نفر در تظاهرات علیه رژیم شاه حضور یافتند. روزنامه‌ها و رسانه‌های مشهور خارجی، این راهپیمایی‌ها را نشانه خواست و توانایی کم‌نظیر مردم برای اخراج شاه و تاسیس حکومت جدید دانستند. سربازان و افسران از هدف قرار دادن مردم طفره رفتند، دولت امریکا از شاه خواست از حضور نظامیان در خیابان‌ها بکاهد و دولت فرانسه هم امکان بقای شاه را منتفی اعلام کرد. شاه از کشور خارج شد و سیر رویدادها همگی در جهت پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران پیش رفت. انقلابی که در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی کامل رسید و یک روز پیش از آن، اعتصاب صنعت نفت به خواست امام خمینی رحمهالله‌علیه پایان یافت.