کتابشانسی یک قیام

لازمه تحقیق و پژوهش در هر امری در وهله اول به آشنایی با منابع و در مرحله بعدی دسترسی به آنها باز می‌گردد که خود بحثی مفصل در روش تحقیق است. به عبارت بهتر با مرور منابع و مأخذ یک نوشته می‌توان ارزش و اعتبار کار را به سهولت سنجید. مناسبت تاریخی قیام مسجد گوهرشاد و واقعه کشف حجاب اقتضا می‌کند گزیده‌ای از منابع مهم این وقایع برای علاقمندان به اختصار معرفی شوند.

1- تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378. این کتاب در دو قسمت مقدمه در نود و چهار صفحه و اسناد در ششصد و هجده صفحه به همراه تصاویری از جریان کشف حجاب در پایان انتشار یافته است. در این کتاب دویست و هشت سند تاریخی ارزشمند، از روزگار پهلوی اول بازنویسی و به همراه نمونه‌ای از اصل اسناد ارایه گردیده است.

2- چالش روحانیت با رضاخان، داود امینی، تهران، نشر سیاسی، 1382. داود امینی از سندپژوهان مطرح در تاریخ معاصر است که مقالات و کتاب‌های متعددی را منتشر نموده است، از آن جمله در مورد فدائیان اسلام که از منابع اصلی است. وی در این کتاب بر اساس اسناد تاریخی و منابع تحقیق به بررسی علل چالش‌های مرجعیت شیعه با سیاست‌های رضاشاه پرداخته است. در پایان کتاب تصویر تعدادی (سی و پنج) سند و عکس تاریخی درج شده است. از جمله اسناد جالب این کتاب «صورت طلاب مشمول بالفعل حوزه علمیه قم در سال 1312» و «صورت اسامی مدرسین که در سنوات 1308 الی 1314 امتحان مدرسی داده‌اند» می‌باشد.

3- خشونت و فرهنگ (اسناد محرمانه کشف حجاب (1322- 1313)، مدیریت پژوهش و آموزش، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1371. در این کتاب اسناد روند اجرایی کشف حجاب عمدتاً اسناد وزارت کشور (شامل پانصد و هفتاد و یک سند) از شهرهای مختلف انتخاب و بازنویسی گردیده است. در پایان کتاب شش قطعه عکس مربوط به موضوع کتاب نیز مندرج است.

4- حکایت کشف حجاب (جلد 2 و 1)، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، 1381. مؤسسه قدر ولایت در این کتاب دو جلدی اسناد و خاطراتی از جریان کشف حجاب که در آثار قبلی انتشار یافته را گردآوری و با مصاحبه‌های جدید به صورت موضوعی تدوین و منتشر نموده است.

5- خواندنی‌های مطبوعات در رژیم پیشین در آیینه‌ی خواندنی ها (ایران‌شناسی)، ویژه‌نامه یاد، نشریه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، سال هجدهم، شماره‌های 70- 67، بهار- زمستان 1382. در این مجموعه به همت بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، مقالات و خاطرات انتشار یافته پیرامون واقعه مسجد گوهرشاد در مجله هفتگی خواندنی‌ها گردآوری و منتشر شده است. بعد از شهریور 1320 تا سال 1332 که دیکتاتوری محمدرضاشاهی قدرت گرفت در مطبوعات این دوره شاهد درج مقالات و مطالب در نقد و بررسی روزگار رضاشاه هستیم که مطالب گردآوری شده در مجموعه فوق از آن دست است.

6- علما و رژیم رضاشاه (نظری بر عملکرد سیاسی- فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305 تا 1320)، حمید بصیرت‌منش، تهران، چاپ و نشر عروج، 1376. این اثر پژوهش جامع و مستند و معتبری پیرامون وقایع تاریخی و مواضع عُلما در روزگار رضاشاه به حساب می‌آید که محقق علاوه بر اسناد از منابع کتابخانه‌ای و کتب خارجی هم بهره گرفته است. در پایان این اثر ارزشمند مؤلف محترم تصویر بیست سند تاریخی را درج نموده است. بخش مهمی از چالش علما و رژیم رضاشاه به سیاست‌های ضد مذهبی رژیم و به ویژه کشف حجاب باز می‌گردد.

7- سیاست و لباس (گزیده اسناد متحدالشکل شدن البسه 1307- 1318)، به کوشش سید محمدحسین منظورالاجداد، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1380. دکتر سید محمدحسین منظورالاجداد از اساتید بنام سندشناسی در کتاب فوق بیش از سیصد سند تاریخی را که بخش مهمی از آن به تغییر لباس زنان و کشف حجاب و لباس روحانیت مربوط می‌شود، گردآوری و بازنویسی نموده‌اند. مؤلف محترم تصریح نموده است این تعداد حجم اندکی از اسناد این موضوع است که به علت عدم فهرست‌نویسی اسناد شهرستان‌ها به این میزان بسنده شده است.

8- رسایل حجابیه (شصت سال تلاش علمی در برابر بدعت کشف حجاب)، دفتر اول و دفتر دوم، رسول جعفریان، قم، انتشارات دلیل ما، 1380. استاد جعفریان از تلاشگران عرصه پژوهش تاریخ و فرهنگ اسلامی کشورمان که خداوند توفیقاتشان را روزافزون کند در کتاب ارزشمند فوق پس از ذکر مقدمه‌ای مبسوط بیش از سی رساله حجابیه‌ای که توسط علما و فقهای شیعه در ایران نگاشته شد، گردآوری و منتشر نموده‌اند. برخی از این رسایل خود شامل چند رساله هستند. از موارد جالب توجه در این کتاب تهیه و درج کتاب‌شناسی حجاب است که از ضروریات اهل تحقیق به شمار می‌رود. استاد جعفریان گزارشی از این دو جلد کتاب مفصل (1450 صفحه) را با نام داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب در دویست و نود صفحه در سال 1383 در مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار داده‌اند.

9- قیام گوهرشاد، سینا واحد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم 1366. کتاب فوق که از اولین پژوهش‌های مستند در مورد واقعه مسجد گوهرشاد به حساب می‌آید چاپ اول آن در سال 1359 منتشر شده است. در بخش اول به تحلیل و شرح واقعه مسجد گوهرشاد می‌پردازد و در بخش دوم خاطرات شاهدان عینی (بیست نفر) واقعه در قالب گفتگو به آنها ضبط و بازنویسی گردیده است.

10- قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد، تدوین داود قاسمپور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386. این کتاب در دو بخش و چهار فصل به روایت قیام مسجد گوهرشاد بر اساس اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی می‌پردازد. محقق محترم با بهره‌گیری از اسناد، خاطرات و سایر منابع در بخش اول به عنوان مدخل پژوهشی زمینه‌ها و چگونگی شکل‌گیری و سرانجام قیام را بررسی نموده است و در بخش دوم یکصد و هفده سند تاریخی ارایه گردیده است.

11- کشف حجاب، فاطمه حیدریان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379. این کتاب که مجلد هفتم از مجموعه دانستنی‌های انقلاب اسلامی برای جوانان به حساب می‌آید روایت ساده و روانی را برای مخاطب از جریان کشف حجاب ارایه داده است.

12- کشف حجاب، نشست تخصصی، با حضور مهستی ابوذرجمهری، حوریه سعیدی، مهدی صلاح، عبدالمجید معادیخواه، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1384. مؤسسه پژوهش‌های سیاسی در سلسله نشست‌های تخصصی که برگزاز نمود در نشست چهارم با حضور صاحب‌نظران و پژوهشگران به بررسی کشف حجاب پرداخت که مجموعه سخنرانی این نشست تخصصی در کتاب فوق ارایه شده است.

13- کشف حجاب، زمینه‌ها، پیامدها و واکنش‌ها، مهدی صلاح، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1384. کتاب فوق جدیدترین پژوهش پیرامون کشف حجاب در ایران است که محقق با بهره‌گیری از منابع تجددگرایی و کشف حجاب در دوره‌ی رضاشاه، زمینه‌ها و مقدمات اعلام کشف حجاب و چگونگی اجرای آن، سیر کشف حجاب در نواحی مختلف ایران، واکنش‌های اجتماعی در برابر کشف حجاب، و سرانجام پیامدهای کشف حجاب را بررسی نموده است. در کتاب تصاویر از اسناد و عکس‌های منتشرشده در مطبوعات دوره‌ی پهلوی اول هم درج شده است.

14- مبارزات آیت‌الله سید یونس اردبیلی به روایت اسناد و خاطرات، تدوین رحیم نیکبخت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385. آیت‌الله العظمی سید یونس اردبیلی متوفی به سال 1337 شمسی از مراجع تقلید مقیم مشهد بود که در قیام مسجد گوهرشاد به همراه علمای دیگر دستگیر و مدتی در مشهد و تهران زندانی گردید و به دستور رضاشاه به اردبیل تبعید گردید. در این کتاب اسناد مبارزات وی به ویژه در قیام مسجد گوهرشاد ارایه شده است. تصاویر منحصر به فردی از علمای آن ایام مشهد در پایان کتاب ضمیمه گردیده است.

15- مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، (اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی 1339- 1292 شمسی)، به کوشش سید محمدحسین منظورالاجداد، تهران، شیرازه، 1379. در این کتاب ارزشمند استاد منظورالاجداد ضمن نگارش زندگی‌نامه‌هایی از مراجع عظام تقلید اسناد فعالیت‌ها و اقدامات هر یک را بازنویسی و در ادامه آورده است. در پایان تصویر تعدادی از اسناد هم مندرج است. در اسناد مراجع به ویژه آیات قمی و حائری یزدی کشف حجاب از مسایل مهم به شمار می‌رود.

16- واقعه خراسان، به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375. مسعود کوهستانی‌نژاد از معدود محققان تاریخ معاصر ایران است که علاوه بر سندپژوهی دستی توانا و اشراف بسیار خوبی بر مطبوعات تاریخ معاصر ایران دارد و از این رهگذر از نامداران سندپژوهی و مطبوعات‌پژوهی به حساب می‌آیند. کتاب فوق هم نتیجه اشراف ایشان بر مطبوعات است. وی گزارش‌های چاپ شده بعد از شهریور 1320 در مطبوعات پیرامون واقعه مسجد گوهرشاد را گردآوری و با ذکر مقدمه‌ای منتشر نموده است.

17- واقعه کشف حجاب، اسناد منتشرنشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، به کوشش سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، تهران، 1371. این کتاب هم شامل دویست و بیست و شش سند تاریخی به همراه متن اصلی از جریان کشف حجاب در دوره‌ی رضاشاه است.

18- واقعه گوهرشاد به روایت دیگر، اسماعیل رائین، تهران، نشر رائین، 1379. پس از مرگ اسماعیل رائین مجموعه اسنادی توسط بازماندگان وی در مورد وقایع گوهرشاد انتشار یافت که مأخذ اصلی قسمت عمده آنها آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران بود. در این کتاب بدون ذکر فهرستی از اسناد و فهرست اعلام اسناد بازنویسی و به همراه اصل تصویر سند در لابلای مطالب نگاشته شده بر اساس سایر منابع درج گردیده است. بیشتر اسناد این کتاب پیرامون شهید آیت‌الله آقازاده و اسدی نایب‌التولیه می‌باشد.