آئین افتتاح کتابخانه مجلس «1287 ه.ش (ایده تأسیس کتابخانه)/ 1302 ه.ش (تأسیس و افتتاح کتابخانه)»

این کتابخانه پس از یک عمر بالندگی و ثمردهی بسان درختی تنومند، بر خیل مشتاقان معارف، سایه‌ای پرمهر گسترانیده و با گنجینه‌هایی از نفایس و نوادر به علاقمندان پرشمار خود، بی‌منت و ادعا، طعم دلچسب تلاش‌های دانشوران گذشته و حال را می‌چشاند.

از نکات بارز تاریخچه کتابخانه مجلس چه در زمان گذشته و چه بعد از دوران شکوهمند انقلاب اسلامی، میزان اهتمام مردم و مسئولان به کتابخانه و درجه اعتماد آنان به این نهاد گران­سنگ برای واسپاری اسناد و کتب خویش قابل تحسین است و حجم کتاب­هایی که به صورت وقف به این کتابخانه رسیده است از درجه نفاست این کتاب­ها به ضرس قاطع قابل ستایش است.

تاریخچه تأسیس کتابخانه

در مورد تاریخ کتابخانه مجلس عموماً تمامی منابع به چهار دوره اشاره کرده اند: اما آنچه که مهم است، این است که در سال (1302ه.ش/ 1342ق/1924م) بالاخره تلاش ها و کوشش­هایی که برای تأسیس کتابخانه انجام می­گرفت، به نتیجه رسید و کتابخانه از جایگاه موقت خود (در حوضخانه) به ساختمانی در سمت شرقی ساختمان مجلس شورای ملی که برای تأسیس نهاد کتابخانه ساخته و آماده کرده بودند منتقل و به طور رسمی تأسیس و افتتاح گردید. البته باید یادآور شد که نزدیک به دو سال بعد، یعنی در سال (1304ه.ش/ 1344ق/ 1926م) این کتابخانه زیرنظر مدیری کاردان همچون یوسف اعتصام الملک آشتیانی رسماً آغاز به کار کرد.[2]    

موجودی کتابخانه مجلس در سال 1302 ه.ش

در سال (1302ه.ش/ 1342ق/1924م) در یادداشت دیباچه فهرست کتب فرانسه کتابخانه مجلس شورای ملی یک نتیجه­ گیری از مواد و مجموعه کتابخانه در سال فوق ذکر می کند: «کتبی که تاکنون موجود شده و درصدد ترتیب و تدوین فهرست آنها بر آمدم و هر زبانی را به خط آن زبان نوشتم موازی یک هزار و سیصد و شصت و پنج جلد می باشد. بدین قرار، کتب پارسی 183 جلد، عربی 185 جلد؛ ترکی 9 جلد؛ فرانسه 855 جلد؛ انگلیسی 21 جلد؛ روسی 20 جلد؛ آلمانی 75 جلد؛ ایتالیایی 17 جلد»[3] در چند سال بعد در فروردین ماه سال (1311ه.ش/1351ق/1933م) کیخسرو شاهرخ از توسعه مجموعه سخن رانده : «کتابخانه الان در حدود یازده هزار جلد کتاب برای استفاده عموم دارد.»[4]

سالشمار تاریخ کتابخانه مجلس شورای اسلامی (از ابتدا تا سال 1302 ه.ش)[5]

(1285 ه.ش/1325ق/1907م)

در 14 جمادی­ الثانی مطابق 1324 قمری فرمان مشروطیت به جهت پافشاری آزادی خواهان از سوی مظفرالدین­ شاه صادر گردید و در 14 ذیقعده همین سال قانون اساسی را که توسط مجلس شورای اسلامی نخست، تهیه و تنظیم شده بود، امضاء کرد و پنج روز پس از امضاء قانون اساسی در 19 ذیقعده شاه قاجار وفات یافت و ولیعهد وی محمدعلی شاه به عنوان ششمین شاه قاجاری به سلطنت جلوس یافت.

(1286 ه.ش/1326ق/1908م)

محمدعلی شاه به کمک نیروهای کلنل لیاخوف در 23 جمادی الاول 1326قمری مجلس شورای ملی را به توپ بست و ملک المتکلمین، میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل و گروهی از آزادی­خواهان را کشت. در تبریز ستارخان به حمایت مشروطه خواهان برخاست و شاه با مجاهدین به مقابله پرداخت.

(1287 ه.ش/1327ق/1909م) 

در جمادی­ الثانی1327قمری (1287ه.ش/ 1909م)، محمدعلی شاه از عهده شور آزادی­خواهی قوای مجاهدین برنیامد و آنها به منظور استقرار مشروطه مجدد و مجلس شورای ملی به نشانه پیروزی وارد تهران شدند. پادشاه به سفارت روسیه در زرگنده پناه برد و از سلطنت خلع شد. تشکیل مجدد مجلس به تصویب نظام­نامه داخلی مجلس شورا در مورخه 26ذی­الحجه برابر 17دی ماه 1287ه.ش شد. در ماده 135 این نظام­نامه از «دایره کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر شعبه اداری مجلس سخن رفته است.

(1288 ه.ش/1328ق/1910م)

از آبان ماه این سال ارباب کیخسرو شاهرخ از طرف زرتشتیان ایران به سمت نمایندگی دوره دوم انتخاب شد که مدت سی سال و هشت ماه متوالی، به جهت عضویت در مجلس شورای ملی ریاست، مباشرت مجلس را نیز عهده دار بود.

(1289 ه.ش/1329ق/1911م)

در نظام­نامه داخلی مجددی که مجلس شورا در سوم ذیقعده 1329قمری (1289 ه.ش/1911م) به تصویب هیأت رئیسه مجلس رسید، در ماده نهم آن از رویه کتابخانه سخن گفته شد: «کتابخانه مجلس در تحت نظارت رئیس مجلس و مواظبت مباشرین است. مباشر کتابخانه صورتی از کتاب­ها و روزنامه­ها به رئیس و مباشرین داده، پس از تحصیل اجازه، خریداری می کند. مباشر کتابخانه مسوول ضبط و ترتیب کتب است و همیشه چند صورت از کتاب­های موجود را ترتیب خواهد داد». به احتمال در این سال یا سال بعد نظام­نامه تفضیلی اداره مباشرت مجلس شورای ملی تدوین می یابد. مواد 63 تا 69 این نظام نامه به امضاء ارباب کیخسرو شاهرخ در زمینه وظایف کتابدار و شرایط مراجعه به کتابخانه است.

«ماده 67 : کتابخانه مخصوص به نمایندگان است.

ماده 68 : کتب کتابخانه به هیچ وجه از مجلس نباید خارج شود.»

(1291 ه.ش/1331ق/1913م)     

پس از انفصال مجلس شورا دوره دوم تقنینیه در دوم محرم 1330قمری، (1290ه.ش/ 1912م)، دو اطاق کوچک و تودرتو در قسمت شرق حوضخانه ساختمان مجلس به انضمام چند قفسه چوبی جهت مراجعه و استفاده نمایندگان در نظر گرفته شد.

(1302 ه.ش/1342ق/1924م)

 پس از خریداری باغ عزیزالسلطان برای مجلس شورای ملی، به پیشنهاد مرحوم آیت الله سید حسن مدرس بخشی از این باغ برای ساختمان کتابخانه در نظر گرفته شد. پس ساختمانی در شرق مجلس شورای ملی آماده گردید و اثاث و کتب مجموعه کتابخانه از محل محقر پیشین به این قسمت منتقل گردید و عملاً این تاریخ را می توان تاریخ افتتاح و تأسیس این کتابخانه برشمرد. در این سال باید یادآور شد که آقای عبدالحمید نقیب زاده مشایخ به سمت مسوول موقت کتابخانه انتخاب شد.

نتیجه گیری

آن چنان که مشهود است اقدامات کیخسرو شاهرخ در چند وجه بارز و با اهمیت تلقی می شود. این موارد عبارت است از :

الف) ابتدا مجموعه­ای کوچک از کتب نفیس موجب نضج کتابخانه بود ولی سپس با تخصیص اعتبار که هر ساله میزان آن افزایش یافت، کتابخانه جان گرفت. در سال 1318 ه.ش (1358ق/1940م) بیش از بیست و سه هزار جلد کتاب در مجموعه موجود بوده است.

ب) از نظر بنا، شاهرخ پارسی با زحماتی چند پس از منازعات مستبدین با مشروطه خواهان، مکانی آبرومند ساخت و اثاثه ای جهت آن گرد آورد.

ج) رشد کتابخانه موجب پدید آمدن یک شورای اداری سه نفره و اندیشه ارائه جواز به عامه و مراجعان شد. تا سال 1318ه.ش (1358ق/1940م) تعداد دو هزار و هشتصد و هفت پروانه به مردم ارائه شده که هر وقت مایل باشند برای مطالعه به کتابخانه رجوع کنند.

در نهایت اقدامات نظم و سازماندهی کتابخانه مجلس شورا و اهتمامی که کیخسرو شاهرخ انجام داد و ضمن ترتیب دادن دفتری در این خصوص به ثبت عناوین کتب از سال 1341 قمری مقارن با (1302 ه.ش/1923م) مبادرت کرد، در نتیجه سال 1302 ه.ش (1341ق/1923م)سالی سرنوشت ساز برای این مجموعه فاخر بود.^[6]

منابع و مآخذ

1. شاهرخ، کیخسرو، یادداشتهای کیخسرو شاهرخ ، مقدمه باستانی پاریزی، به کوشش جهانگیر اشیدری، تهران: بی نا، 1355.
2. شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران: سخن، 1372.

3.  شعبانی، احمد، گوشه ای از تاریخ کتابخانه مجلس شورای ملی، آینده ، سال هجدهم، 1371.

4.  عاقلی، باقر، اهمیت اسناد کتابخانه مجلس، سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1374.

5.  (-)، تاریخچه کتابخانه مجلس؛ اولین کتابخانه رسمی کشور، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد و مجلس شورای اسلامی، 1374.

6.  (-)، مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، (هفتم، اسفند1374)، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1374.

7.  (-)، تاریخچه کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران: مجلس شورای ملی، چاپخانه، 1355.