افشای اسناد آرشیو بریتانیا و اوج نارضایتی مردم از محمدرضا پهلوی

  مجید تفرشی، پژوهشگر آرشیو کتابخانه لندن در پنجمین همایش تاریخ مجلس مقاله‌ای با عنوان «شرایط ایران در مجلس نوزدهم بر اساس گزارش‌های ماموران انگلیسی با تکیه بر گزارش منتشر نشده آن‌ لمبتون» ارایه کرد. 

وی با اشاره به اهمیت مجلس 19 حتی با توجه به فرمایشی بودن آن عنوان کرد: این مجلس به دلیل فرمایشی بودن آن نباید بی‌اهمیت تلقی شود و آن را نادیده بگیریم. در این مجلس دوران جدیدی در ایران شروع می‌شود و محمدرضاشاه بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به صورت یک قدرت مطلق مطرح شده و با برکناری سپهبد زاهدی قدرت اول کشور می‌شود که این حضور دیکتاتور‌مابانه، شاه ایران را وارد دوران جدیدی می‌کند و این اعلان حضور شاه مجلس 19 را به شکل فرمایشی درمی‌آورد که البته بررسی تحولاتی که به امر شاه و نظارت دولت از سوی مجلس 19انجام می‌شود قابل اهمیت است. 

آن لمبتون متخصصی که با گزارش‌هایش به کشورش خدمت کرد 
تفرشی با تاکید بر استفاده از گزارش‌های مهم از جمله گزارش منتشر نشده آن لمبتون افزود: در بین گزارش‌های آزاد شده آرشیو بریتانیا 700 تا 800 برگ مربوط به سال 1956 و به ویژه به مسایلی که در اوج انتخابات مجلس نوزدهم مطرح است، وجود دارد که این گزارش‌ها مکمل هم هستند اما دو گزارش مهم در بین این اسناد دیده می‌شود که یکی گزارش آن لمبتون در زمان انتخابات مجلس 19 در ایران و دیگری گزارش سفیر وقت بریتانیا درباره اوضاع نگران‌کننده کشورمان است. 

این پژوهشگر آرشیو کتابخانه لندن با مهم دانستن نوشته‌های آن لمبتون درباره ایران در معرفی وی افزود: آن لمبتون در زمان جنگ جهانی دوم با عنوان وابسته مطبوعاتی سفارت بریتانیا وارد ایران شد و به جمع‌آوری اطلاعات از کشورمان مشغول شد اما در زمان انتخابات مجلس 19 لمبتون به عنوان یک مسافر به ایران سفر کرد و در طی اقامت خود گزارش‌هایی از اوضاع کشور، تغییرات دربار پهلوی و شرایط زندگی مردم نوشت. 

وی در یکی از گزارش‌هایش تاکید می‌کند: «مردم عادی بعد از کودتای 28 مرداد 1332چندان از شاه راضی نیستند در کل درباره شاه بین مردم حرف خوبی شنیده نمی‌شود.» وی در بخش دیگری از گزارش‌ها به افزایش یا انفجار جمعیت شهری اشاره کرده و یادآور شده است که اگر دولت در تغییر این روند کاری انجام ندهد، دچار مشکل جدی خواهد شد. سپس به اصلاحات ارضی نه از نوع اصلاحاتی که محمدرضاشاه پیاده کرد بلکه به اصلاحاتی آمیخته به توصیه‌های بریتانیایی- امریکایی اشاره می‌کند. البته در گزارش‌های آن لمبتون حساسیت بر انتخابات مجلس 19، زیرذره‌بین قرار دادن شرایط عمومی مردم، تغییر و تحولات شاه بسیار دیده می‌شود.

تفرشی در ادامه گفت: در مجلس 19 و به‌‌ویژه بعد از کودتای 28 مرداد روابط ایران و بریتانیا بسیار حایز اهمیت است زیرا بعد از دولت محمد مصدق سفارت بریتانیا بار دیگر در ایران بسیار فعال می‌شود و حتی ماموران سفارت در جای جای ایران به جنب و جوش درمی‌آیند که این پویایی سفارت و افراد وابسته به سفارت بریتانیا در ایران در گزارش‌های سفیر وقت بریتانیا مکرر به چشم می‌آید اما از این مجموعه گزارش‌ها از سوی راجر استیونس، سفیر بریتانیا گزارش مهم دیگری نوشته شده است که به ساز و کار انتخابات مجلس 19، بی‌نظمی‌ها و تقلب‌های رخ داده در انتخابات و میزان رضایت عمومی مردم را از شاه  نگران‌کننده می‌داند .این گزارش سفیر نشان‌دهنده این است که بریتانیا به عنوان دوست و حامی شاه از قدرت‌گرایی محمدرضا پهلوی متحد استراتژیک خود نگران است.

سپس بخش دوم همایش پنجم تاریخ مجلس در میزگردی با عنوان انتخابات با حضور دکتر سیدمحمدکاشانی، استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، دکتر محسن خلیلی، استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد و دکتر علی ملائی‌توانی، عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی برگزار شد.

افزایش عمر مجلس نوزدهم و تخلفی آشکار
در این نشست دکتر سیدمحمود کاشانی به ترسیم فضای انتخابات در دوره مجلس 19 پرداخت و گفت: بررسی چگونگی برگزاری انتخابات مجلس 19 یکی از مهم‌ترین مسایل تاریخ انتخابات و مشروطیت در ایران است ظاهرا این انتخابات بی سرو صدا انجام شده است اما رجوع به اسناد این دوره حاکی از پر سر و صدا بودن این انتخابات به عنوان یکی از انتخابات ادوار مشروطیت بوده است. در این‌جا باید به این نکته اشاره کرد که انتخابات آزاد مرز میان استبداد و آزادی است. بنابراین در جامعه ایران مشروطیت به این دلیل رخ داد که در جامعه انتخابات آزاد وجود داشته باشد اما مشروطیت ایران همیشه با دو نهاد قدرت درگیر بوده است، نخست روحیه استبدادی که در کانون‌های قدرت وجود داشته است و دیگری دخالت قدرت‌های خارجی که چشم طمع به ثروت و ذخایر طبیعی ایران داشتند. 

وی با تشریح به هم پیوستگی انتخابات مجلس 18 و 19 بیان کرد: انتخابات مجلس 19 ریشه در انتخابات مجلس 18 داشت دولت در این انتخابات هدفش این بود که یک مجلس مطیع به وجود بیاورد تا در آینده که قرار است یک قرارداد نفتی بین ایران و آمریکا بسته شود، مخالفتی شکل نگیرد به این موضوع در گزارش‌های آمریکایی‌ها هم اشاره شده است. پس از کودتای 28مرداد دکتر مظفربقایی و آیت‌الله کاشانی تلاش زیادی انجام دادند که نقش دولت در این انتخابات کوتاه شود که در این میان انتخابات با دخالت عوامل شاه انجام می‌شود و دکتر بقایی که در کرمان مبارزات شدیدی کرد تبعید شد اما سپهبد زاهدی، نخست‌وزیر وقت در کرمان بر اثر تلاش‌های مظفربقایی نتوانست نماینده‌ای از صندوق انتخابات کرمان بیرون بیاورد و کرمان در این دوره بی‌نماینده ماند. 

نفوذ پررنگ بیگانه در ایران و «بازاریابی سیاسی»
سپس دکتر محسن خلیلی به علت شکل و شمایل انتخابات مجلس 19 از دیدگاه علوم سیاسی با دست‌آویز قرار دادن نظریه «بازاریابی سیاسی» و«آنارشی سیاسی» پرداخت و بیان کرد: در سال‌های 1327- 1332 ش در ایران «نابازار سیاسی» شکل می‌گیرد پدیده‌ای که در آن سیاست اصلا بازاری نداشته است اگرچه از بیرون ما احساس می‌کنیم حزب توده، جبهه ملی، فداییان اسلام و دو شخصیت مقتدر به نام دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی وجود دارند اما در این زمان در واقع نابازار سیاسی حاکم است و در حقیقت هیچ نیروی سیاسی وجود ندارد.
 
در این آشفته‌بازار تنها نیروی خارجی است که خوب صید می‌کند و این نیروی خارجی با اتحادی که میان وینسون چرچیل (نخست‌وزیر انگلستان) و دوایت دیوید آیزنهاور، رییس جمهوری آمریکا شکل می‌گیرد با جمع کردن نیرو و افکار در حال چپاول ایران است و باید گفت عرصه بین‌الملل و نیروی سیاسی بعد از معضل آذربایجان حضور پر رنگی در ایران دارد و تعیین کننده اصلی بازی سیاسی در ایران است.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی با اشاره به روند دموکراسی در ایران و دنیا اظهار کرد: پس از آن آرام آرام در ایران جوی ایجاد شد که در آن عده‌ای به این نتیجه رسیدند در نابازار سیاسی ایران دموکراسی به آن شکلی که در فرانسه و آمریکا شکل گرفت در ایران پیاده نخواهد شد انتخابات از همان دوره اول به دلیل روند شکل‌گیری آن با اما و اگر‌های فراوان همراه بود. بنابراین مجلس و قانون انتخابات در صحنه سیاسی ایران نقشی نداشته است زیرا در ایران همان نابازار سیاسی حاکم بود و بازار سیاست ایران از بیرون اداره می‌شد. برای این دخالت تعیین کننده نیروهای خارجی در سیاست ایران باید به کتاب مالکوم ادوارد یاپ اشاره کنم که در کتابش می‌گوید: «در هیات دولت دکتر مصدق شخصی به نام مستعارعمر هر روز گزارش‌های کابینه دولت دکتر مصدق را به ما (سفارت بریتانیا در تهران) می‌داد.» یعنی با استناد به این کتاب در کابینه دکتر مصدق فردی ایرانی همه اطلاعاتی که نیروی بین‌المللی می‌خواهد به او می‌رساند. این معنای مثالی است که دیگران مانند آن لمبتن در ایران کار می‌کند به نفع دولت خودش و در ایران شخص بر زیان منافع کشورش کار می‌کند که واقعه تاسف‌انگیزی است گویی در این دوران کسی تعریف درونی و دقیقی از منافع ملی ندارد کما این که همچنان هم نداریم.

مهندسی انتخابات نقطه مشترک همه مجالس دوره پهلوی
دکتر علیرضا ملائی توانی برای تشریح دلیل حاکمیت اقلیتی تحت نفوذ بیگانه در مجلس 19 با مطرح کردن اصطلاح مهندسی انتخابات بیان کرد: اگر به مجموع فرایندهای انتخاباتی در دوره پهلوی توجه کنیم به طور عمده یک تلاش سازماندهی شده برای رقم زدن نتیجه انتخابات وجود دارد که از آن با اصطلاح مهندسی انتخابات یاد می‌کنند، این مهندسی مجموعه تدابیر، برنامه‌هایی است که از معرفی کاندیداها تا نتیجه انتخابات را شامل می‌شود البته مهندسی انتخابات در مجلس اول و دوم کمتر صورت گرفته است زیرا به دلیل شرایط خاصی که در آن دوره حاکم بود و تجربه اندکی که در امر انتخابات مجلس، ساختار و کارکرد آن وجود داشت، مهندسی انتخابات صورت نگرفت. 

وی افزود: با تغییر قوانین و به ویژه از مجلس سوم به بعد در دوره فعالیت پارلمان در ایران یک نوع تلاش طراحی شده برای تاثیر گذاردن بر انتخابات مجلس وجود داشته است. درباره انتخابات مجلس در کتاب خاطرات «ظهور و سقوط پهلوی» به مواردی از تخلفات آشکار و نفوذ هیات حاکم می‌توان اشاره کرد. حسین فردوست در این کتاب می‌نویسد: «در زمان نخست وزیری اسدالله علم محمدرضا دستور داد که با علم و منصور یک کمیسیون سه نفره برای انتخابات مجلس تشکیل دهیم. کمیسیون در منزل علم تشکیل می‌شد منصور هر روز با یک کیف پر از اسامی می‌آمد. علم در بخش بالای میز می‌نشست و من درسمت راست و منصور در قسمت چپ میزمی‌نشست. منصور اسامی افراد موردنظر را می‌خواند و علم هر که را می‌خواست تایید می‌کرد منصور با جمله اطاعت می‌شود هر که را که علم نمی‌خواست حذف می‌کرد سپس علم اسامی افراد موردنظر خود را به من می‌داد و همه بدون استثنا وارد لیست می‌شد سپس من صلاحیت سیاسی و امنیتی افراد منتخب علم را بررسی می‌کردم و لیست را با خود می‌بردم و برای استخراج سوابق به ساواک می‌دادم پس از پایان تصویب علم لیست وکلای انتخابات به شهرستان‌ها داده می‌شد فقط افرادی که در این فهرست بودند از صندوق بیرون می‌آمدند.» بنابراین این روشی بود که در تاریخ پارلمان‌تاریسم در ایران پهلوی به کاربرده می‌شد. 

پنجمین همایش تاریخ مجلس با عنوان «نگاهی به ساختار و کارکرد مجلس شورای ملی دوره های نوزدهم و بیستم» سه‌شنبه (30 اردیبهشت) در دو نشست تخصصی در تالار شهید مدرس (مشروطه) مجلس شورای اسلامی برگزار شد.