مروری بر پیشگامی مردم تبریز در مبارزات ضداستبدادی در طول تاریخ

مردم تبریز در طول تاریخ همواره پیشگام مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی بوده‌اند. پیشگامی مردم تبریز در مبارزه علیه قرارداد انحصاری توتون و تنباکو، حرکت مردم تبریز در نهضت مشروطه به رهبری ستارخان و باقرخان، نقش شیخ محمد خیابانی در اعتراض به قرارداد استعماری 1919 و قیام مردم تبریز در چهلم شهدای قم، نشان از پیشگامی مردم تبریز در امر مبارزه دارد.

مردم تبریز در طول تاریخ همواره پیشگام مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی بوده‌اند. پیشگامی مردم تبریز در مبارزه علیه قرارداد انحصاری توتون و تنباکو، حرکت مردم تبریز در نهضت مشروطه به رهبری ستارخان و باقرخان، نقش شیخ محمد خیابانی در اعتراض به قرارداد استعماری 1919 و قیام مردم تبریز در چهلم شهدای قم، نشان از پیشگامی مردم تبریز در امر مبارزه دارد.

پیشگامی مردم تبریز در قیام علیه قرارداد استعماری توتون و تنباکو

ناصرالدین شاه قاجار بعد از سومین سفر خود به اروپا طی قراردادی، امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو در سراسر ایران را به مدت 50 سال به تالبوت واگذار کرد و در عوض صاحبان امتیاز متعهد شدند سالانه مبلغ 15 هزار لیره انگلیسی و یک چهارم سود کمپانی را پس از کم کردن همه مخارج، به دولت ایران بپردازند.

این قرار داد استعماری موجی از مخالفت‌ها را در میان مردم بوجود آورد. تبریز یکی از نخستین شهرهایی بود که به رهبری میرزا جواد آقا تبریزی علیه این قرارداد استعماری دست به قیام زد.

چنانکه مشخص است، بیشترین حساسیت مردم تبریز، به دلیل تسلط بیگانگان بر کشور از دریچه این قبیل قراردادهای استعماری بود. از این رو آن‌ها طی تلگرافی به ناصرالدین شاه یادآور شدند که از واگذاشتن منافع مسلمین به عیسویان که مخالف قرآن است خودداری کند، در غیر این‌صورت خودشان وارد عمل می‌شوند.

به گزارش منابع و اسناد تاریخی، خیزش مردم تبریز، برای حاکمان و درباریان بسیار نگران کننده بود به طوری که امیر نظام، حاکم تبریز از ترس، خانواده خود را نزد کنسول روس فرستاد.

علاوه بر این، مردم تبریز، با تجمع در مقابل عمارت ولیعهد، خواستار رعایت احکام دینی شدند. این حرکت مردم تبریز دولت را به شدت نگران کرد و شاه که کنترل امور از دستش خارج شده بود، حاکم تبریز را عزل کرد. اما این کار شاه هم نتوانست سدی در مقابل قیام مردم باشد.

دولت که در برابر اعتراضات مردم تبریز خود را باخته بود ناچار دست به دامان سفارت روس شده و از سفیر روس درخواست کرد با مداخله در اوضاع تبریز اعتراضات مردم را سرکوب کند. شرکت انگلیسی نیز، طی امتیازی به مردم تبریز اعلام کرد به جای استفاده از کارکنان انگلیسی از کارکنان ایرانی در آذربایجان استفاده می‌کند؛ اما هیچ کدام از اینها خشم مردم را فروننشاند. به مردم قول داده شد که عملیات شرکت انحصار دخانیات در آذربایجان شروع نخواهد شد؛ باز مردم قانع نشدند و مبارزه را ادامه دادند. قیام مردم تبریز چنان گسترش یافت که به زودی دولت متوجه شد این قیام جنبه عمومی پیدا کرده است.[1] بدین ترتیب انتشار اخبار مقاومت مردم تبریز در برابر این قرارداد استعماری، دامنه گسترش اعتراضات را به شهرهای مختلف ایران نیز کشاند.

سرانجام شاه و امین‌السلطان از ترس شورش مردم و اعلام جهاد عمومی توسط علما، امتیاز این قرارداد را در در روز ۲۴ اردیبهشت ۱۲۷۰ هجری شمسی لغو کرده و امین‌السلطان طی تلگرافی به ولایات، الغای قرارداد تنباکو را اعلام کرد.

پیشگامی مردم تبریز در مواجه با استبداد محمدعلی شاه

محمدعلی شاه که از زمان مرگ پدرش (مظفرالدین شاه‌) مایل به هیچگونه سازش و مماشات با رهبران نهضت مشروطه نبود، پس از 2 سال مقاومت در برابر مشروطه‌، سرانجام در خرداد 1287 با به توپ بستن مجلس برنامه خود را برای سرکوب مشروطه‌خواهان به اجرا درآورد. این اقدام محمدعلی شاه و سرکوب مشروطه‌خواهان موجی از اعتراضات را در کشور بوجود آورد.

تبریز یکی از نخستین شهرهایی بود که با رهبری ستارخان علیه استبداد محمد علی‌شاه به پا خاست.

قیام ستارخان و باقرخان و مقاومت آن‌ها در برابر استبداد نه فقط در سرتاسر ایران جنب و جوش تازه‌ای برای حفظ اساس مشروطیت ایران بوجود آورد. بلکه انعکاس این اخبار به خارج از مرزهای کشور، باعث شد که بعضی از خوانین و رجال ایرانی مقیم خارج نیز علیه استبداد محمدعلی‌شاه وارد عمل شوند تا قیام علیه استمعار ابعاد گسترده‌تری به خود گیرد.

بعد از مدتی به دلیل بالاگرفتن قیام مردم تبریز به رهبری ستارخان و گسترش آن به سایر نقاط کشور، محمدعلی شاه به ناچار فرمان مشروطیت و اعلان انتخابات و افتتاح مجلس شورای ملی را در کلیه ایالات و ولایات ایران صادر کرد و سرانجام این قیام همگانی با برکناری محمدعلی‌شاه از سلطنت و تعیین فرزند دوازده‌ساله او احمدشاه به سلطنت پایان یافت.[2]

مبارزات مردم تبریز با قرارداد 1919

پس از پایان جنگ جهانی دوم، انگلیسی‌ها برای تثبیت نفوذ خود در ایران، در مرداد 1298، قراردادی با نخست وزیر وقت ایران ـ وثوق الدوله ـ امضاء کردند.

به موجب قرارداد 1919، امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.

پس از امضای این قرارداد، انگلستان منتظر تصویب قرارداد از طرف مجلس ایران نشد و یک هیئت نظامی به ریاست ژنرال دیکسون و یک هیئت مالی به سرپرستک آرمیتاژ اسمیت برای تشکیل سازمان جدید ارتش و اداره امور مالیه اعزام کرد.

در این میان، مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی که پس از تعطیلی مجلس دوم برای سازماندهی مجدد مبارزات سیاسی خود به تبریز برگشته بود، علیه این قرارداد دست به قیام زدند.

خیابانی قرارداد 1919 را ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران دانست و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق‌الدوله به لغو معاهده، در بهار 1299شمسی به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای میانی فروردین همان سال تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد. با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، این منطقه از حاکمیت دولت وثوق‌الدوله خارج شد.

انتشار اخبار قیام مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی موج تازه‌ای از مخالفت‌های عمومی را در میان اقشار مختلف مردم بوجود آورد. به طوری که احمدشاه قاجار نیز تحت تأثیر مخالفت‌های گسترده مردم، حاضر نشد این قرارداد را تایید کند.

سرانجام در پی گسترش مخالفت‌های مردم، به ویژه تبریزی‌ها، وثوق‌الدوله در چهارم تیر 1299 استعفا داد و روز 8 اسفند 1299 سیدضیاءالدین طباطبایی رئیس‌الوزراء طی اعلامیه‌ای رسمی قرارداد 1919 را غیرقابل اجرا اعلام کرد.

قیام خونین 29 بهمن تبریز در سال 1356

در بهمن 56، روحانیون‌ مبارز تبریز به‌ رهبری آیت‌الله قاضی‌ طباطبایی‌ تصمیم‌ گرفتند چهلم‌ شهدای 19 دی‌ قم را با عظمتی‌ درخور شأن‌ شهدا برگزار کنند. از چند روز قبل‌ روحانیون‌ انقلابی‌ در مساجد خود منبر رفتند و با انتقاد از رژیم‌ پهلوی، مردم‌ را برای‌ مراسم‌ آماده‌ کردند. چند روز قبل‌ از 29 بهمن‌ روحانیون‌ بزرگ‌ و مبارز تبریز آیت‌الله قاضی‌، سیدحسن‌ انگجی‌، جعفر اشراقی‌، سیدیوسف‌ هاشمی‌، عبدالحمید شربیانی‌، عبدالمجید واعظی‌، عبدالحسین‌ غروی‌، کاظم‌ دینوری‌ و عبدالله سرابی‌ اطلاعیه‌ای‌ را با امضاء صادر کردند و از مردم‌ خواستند تا از ساعت‌ 10 الی‌ 12 صبح‌ 29 بهمن‌ در مجلس‌ ختمی‌ که‌ در مسجد حاجی‌ میرزایوسف‌ معروف‌ به‌ قزلّی‌ در سر بازار اول‌ خیابان‌ فردوسی‌ برگزار می‌شد شرکت‌ کنند.

از صبح‌ زود همان‌ روز اقشار مختلف‌ مردم‌ از سرتاسر تبریز به‌ سوی‌ مسجد روانه‌ شدند. هنوز ساعت‌ 9 بود که‌ نیروهای‌ انتظامی‌ به‌ فرماندهی‌ سرگرد حق‌شناس‌ در جلوی مسجد تجمع‌ کردند و از ورود مردم‌ ممانعت‌ می‌کردند.

سرگرد حق‌شناس‌ دستور داد تا اطلاعیه‌ علمای‌ تبریز را از دیوار مسجد بکنند. او همچنین با کلمات ناپسندی به مسجد توهین کرده و باعث خشم مردم شد. این موضوع باعث ایجاد درگیری بین مردم و نیروهای امنیتی شد و در این میان یک جوان به شهادت رسید.

مردم‌ جنازه‌ را روی‌ دست‌ها گرفتند و با شعار مرگ‌ بر شاه‌ و درود بر خمینی‌ به‌ طرف‌ خیابان‌ حرکت‌ کردند. خبر درگیری‌ به‌ سرعت‌ در شهر پیچید و در مدت‌ کوتاهی‌ تمام‌ شهر به‌ قیام‌ برخاست‌. در این میان ارتش‌ وارد شهر شد و با سرکوب‌ مردم‌ و اعلام‌ حکومت‌ نظامی‌، بر شهر مسلط‌ شدند.

قیام‌ 29 بهمن‌ تبریز ابعاد گسترده‌ای‌ داشت‌، حتی‌ رژیم پهلوی هم‌ نتوانست‌ عمق‌ وسعت‌ را نادیده‌ بگیرد. روزنامه‌‌ اطلاعات‌ زیر نظر ساواک‌ اعلام‌ کرد: در این‌ تظاهرات‌ شش‌ کشته‌ و 125 نفر مجروح‌ شده‌اند. اما کیهان‌ تعداد کشته‌شدگان‌ را 12 نفر اعلام‌ کرد.

قیام‌ 29 بهمن‌ تبریز برای‌ رژیم‌ شاه‌ سخت‌ تکان‌دهنده‌ و وحشت‌انگیز بود. موقعیت‌ استراتژیک‌ تبریز، نقش‌ تاریخی‌ تبریزیان‌ در قیام‌ مشروطه‌ و ابعاد وسیع‌ قیام‌، رژیم‌ را به‌ تکاپو انداخت‌. هنوز تظاهرات‌ در تبریز ادامه‌ داشت‌ که‌ محمدرضا پهلوی هیئتی‌ را مأمور رسیدگی‌ به‌ آن‌ کرد و بعد از چند روز سپهبد اسکندر آزموده‌ را از استانداری‌ عزل‌ و ارتشبد شفقت‌ را به‌ عنوان‌ استاندار منصوب‌ کرد.

تظاهرات تبریز و کشتار مردم بی‌دفاع آن شهر، بازتاب وسیعی در شهرهای ایران داشت. سایر علما و روحانیون قم، تهران و مشهد با صدور اعلامیه‌هایی چهلم شهدای تبریز را عزای عمومی اعلام کردند. به همین مناسبت در شهرهای تهران، اصفهان، آبادان، آباده، قزوین، کاشان، بابل، تبریز، جهرم و یزد تظاهرات ضد شاه صورت گرفت[3].

بدین ترتیب تبریز به عنوان پیشگام برپایی اربعین‌های شهدا، سنتی را در کشور به راه انداخت که تا آخرین روز حیات رژیم پهلوی ادامه داشت.

پی‌نوشت‌ها

 1. ر.ک. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، روح‌الله حسینیان، تهران. مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 1391.

2. ر.ک.آذربایجان و نغمه‌های تازه استعمارگران، مهرداد آذری، تهران، انتشارات هفته.

3. ر.ک. یک‌سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه. روح‌الله حسینیان. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.