بررسی روند انتخابات در دوره‌های نوزدهم و بیستم مجلس شورای ملی

پنجمین همایش تاریخ مجلس سه شنبه، 30 اردیبهشت ماه در تالار شهید مدرس (مشروطه) مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

این همایش با عنوان نگاهی به ساختار و کارکرد دوره‌های نوزدهم و بیستم مجلس شورای ملی فراخوان مقاله داد و با حضور دکتر محمد رجبی، رئیس کتابخانه مجلس، دکتر منصوره اتحادیه، دکتر محمود کاشانی، دکتر محمدحسن رجبی، دکتر محسن خلیلی، دکتر حسن زندیه، دکتر مجید تفرشی، دکتر علیرضا ملایی توانی و جمع کثیری از علاقه مندان و پژوهشگران حوزه تاریخ به خصوص تاریخ پارلمان در سالن شهید مدرس برگزار شد.

بخش دوم همایش پنجم تاریخ مجلس در میزگردی با عنوان انتخابات با حضور دکتر سیدمحمدکاشانی، استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی، دکتر محسن خلیلی، استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد و دکتر علی ملائی‌توانی، عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی برگزار شد.

افزایش عمر مجلس نوزدهم و تخلفی آشکار

در این نشست دکتر سیدمحمود کاشانی به ترسیم فضای انتخابات در دوره مجلس 19 پرداخت و گفت: بررسی چگونگی برگزاری انتخابات مجلس 19 یکی از مهم‌ترین مسایل تاریخ انتخابات و مشروطیت در ایران است ظاهرا این انتخابات بی سرو صدا انجام شده است اما رجوع به اسناد این دوره حاکی از پر سر و صدا بودن این انتخابات به عنوان یکی از انتخابات ادوار مشروطیت بوده است. در این‌جا باید به این نکته اشاره کرد که انتخابات آزاد مرز میان استبداد و آزادی است. بنابراین در جامعه ایران مشروطیت به این دلیل رخ داد که در جامعه انتخابات آزاد وجود داشته باشد اما مشروطیت ایران همیشه با دو نهاد قدرت درگیر بوده است، نخست روحیه استبدادی که در کانون‌های قدرت وجود داشته است و دیگری دخالت قدرت‌های خارجی که چشم طمع به ثروت و ذخایر طبیعی ایران داشتند. 

وی با تشریح به هم پیوستگی انتخابات مجلس 18 و 19 بیان کرد: انتخابات مجلس 19 ریشه در انتخابات مجلس 18 داشت دولت در این انتخابات هدفش این بود که یک مجلس مطیع به وجود بیاورد تا در آینده که قرار است یک قرارداد نفتی بین ایران و آمریکا بسته شود، مخالفتی شکل نگیرد به این موضوع در گزارش‌های آمریکایی‌ها هم اشاره شده است. پس از کودتای 28مرداد دکتر مظفربقایی و آیت‌الله کاشانی تلاش زیادی انجام دادند که نقش دولت در این انتخابات کوتاه شود که در این میان انتخابات با دخالت عوامل شاه انجام می‌شود و دکتر بقایی که در کرمان مبارزات شدیدی کرد تبعید شد اما سپهبد زاهدی، نخست‌وزیر وقت در کرمان بر اثر تلاش‌های مظفربقایی نتوانست نماینده‌ای از صندوق انتخابات کرمان بیرون بیاورد و کرمان در این دوره بی‌نماینده ماند. 

نفوذ پررنگ بیگانه در ایران و «بازاریابی سیاسی»

سپس دکتر محسن خلیلی به علت شکل و شمایل انتخابات مجلس 19 از دیدگاه علوم سیاسی با دست‌آویز قرار دادن نظریه «بازاریابی سیاسی» و«آنارشی سیاسی» پرداخت و بیان کرد: در سال‌های 1327- 1332 ش در ایران «نابازار سیاسی» شکل می‌گیرد پدیده‌ای که در آن سیاست اصلا بازاری نداشته است اگرچه از بیرون ما احساس می‌کنیم حزب توده، جبهه ملی، فداییان اسلام و دو شخصیت مقتدر به نام دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی وجود دارند اما در این زمان در واقع نابازار سیاسی حاکم است و در حقیقت هیچ نیروی سیاسی وجود ندارد.
 
در این آشفته‌بازار تنها نیروی خارجی است که خوب صید می‌کند و این نیروی خارجی با اتحادی که میان وینسون چرچیل (نخست‌وزیر انگلستان) و دوایت دیوید آیزنهاور، رییس جمهوری آمریکا شکل می‌گیرد با جمع کردن نیرو و افکار در حال چپاول ایران است و باید گفت عرصه بین‌الملل و نیروی سیاسی بعد از معضل آذربایجان حضور پر رنگی در ایران دارد و تعیین کننده اصلی بازی سیاسی در ایران است.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی با اشاره به روند دموکراسی در ایران و دنیا اظهار کرد: پس از آن آرام آرام در ایران جوی ایجاد شد که در آن عده‌ای به این نتیجه رسیدند در نابازار سیاسی ایران دموکراسی به آن شکلی که در فرانسه و آمریکا شکل گرفت در ایران پیاده نخواهد شد انتخابات از همان دوره اول به دلیل روند شکل‌گیری آن با اما و اگر‌های فراوان همراه بود. بنابراین مجلس و قانون انتخابات در صحنه سیاسی ایران نقشی نداشته است زیرا در ایران همان نابازار سیاسی حاکم بود و بازار سیاست ایران از بیرون اداره می‌شد. برای این دخالت تعیین کننده نیروهای خارجی در سیاست ایران باید به کتاب مالکوم ادوارد یاپ اشاره کنم که در کتابش می‌گوید: «در هیات دولت دکتر مصدق شخصی به نام مستعارعمر هر روز گزارش‌های کابینه دولت دکتر مصدق را به ما (سفارت بریتانیا در تهران) می‌داد.» یعنی با استناد به این کتاب در کابینه دکتر مصدق فردی ایرانی همه اطلاعاتی که نیروی بین‌المللی می‌خواهد به او می‌رساند. این معنای مثالی است که دیگران مانند آن لمبتن در ایران کار می‌کند به نفع دولت خودش و در ایران شخص بر زیان منافع کشورش کار می‌کند که واقعه تاسف‌انگیزی است گویی در این دوران کسی تعریف درونی و دقیقی از منافع ملی ندارد کما این که همچنان هم نداریم.

مهندسی انتخابات نقطه مشترک همه مجالس دوره پهلوی

دکتر علیرضا ملائی توانی برای تشریح دلیل حاکمیت اقلیتی تحت نفوذ بیگانه در مجلس 19 با مطرح کردن اصطلاح مهندسی انتخابات بیان کرد: اگر به مجموع فرایندهای انتخاباتی در دوره پهلوی توجه کنیم به طور عمده یک تلاش سازماندهی شده برای رقم زدن نتیجه انتخابات وجود دارد که از آن با اصطلاح مهندسی انتخابات یاد می‌کنند، این مهندسی مجموعه تدابیر، برنامه‌هایی است که از معرفی کاندیداها تا نتیجه انتخابات را شامل می‌شود البته مهندسی انتخابات در مجلس اول و دوم کمتر صورت گرفته است زیرا به دلیل شرایط خاصی که در آن دوره حاکم بود و تجربه اندکی که در امر انتخابات مجلس، ساختار و کارکرد آن وجود داشت، مهندسی انتخابات صورت نگرفت. 

وی افزود: با تغییر قوانین و به ویژه از مجلس سوم به بعد در دوره فعالیت پارلمان در ایران یک نوع تلاش طراحی شده برای تاثیر گذاردن بر انتخابات مجلس وجود داشته است. درباره انتخابات مجلس در کتاب خاطرات «ظهور و سقوط پهلوی» به مواردی از تخلفات آشکار و نفوذ هیات حاکم می‌توان اشاره کرد. حسین فردوست در این کتاب می‌نویسد: «در زمان نخست وزیری اسدالله علم محمدرضا دستور داد که با علم و منصور یک کمیسیون سه نفره برای انتخابات مجلس تشکیل دهیم. کمیسیون در منزل علم تشکیل می‌شد منصور هر روز با یک کیف پر از اسامی می‌آمد. علم در بخش بالای میز می‌نشست و من درسمت راست و منصور در قسمت چپ میزمی‌نشست. منصور اسامی افراد موردنظر را می‌خواند و علم هر که را می‌خواست تایید می‌کرد منصور با جمله اطاعت می‌شود هر که را که علم نمی‌خواست حذف می‌کرد سپس علم اسامی افراد موردنظر خود را به من می‌داد و همه بدون استثنا وارد لیست می‌شد سپس من صلاحیت سیاسی و امنیتی افراد منتخب علم را بررسی می‌کردم و لیست را با خود می‌بردم و برای استخراج سوابق به ساواک می‌دادم پس از پایان تصویب علم لیست وکلای انتخابات به شهرستان‌ها داده می‌شد فقط افرادی که در این فهرست بودند از صندوق بیرون می‌آمدند.» بنابراین این روشی بود که در تاریخ پارلمان‌تاریسم در ایران پهلوی به کاربرده می‌شد.