از رضا خان میر پنج تا رضا شاه ، یک شاه، دو نگاه

به مناسبت هفتاد و هفتمین سالگرد اشغال نظامی ایران و سوم شهریور » کارنامه و زمانه رضاشاه پهلوی « همایش یک روزه  سوم شهریور 1397 در ساختمان آرشیو ملی، پژوهشکده اسناد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد .

گروه تاریخ/ در این همایش دو دیدگاه درباره روی کار آمدن رضا شاه مطرح شد. به اعتقاد آقای صادق زیبا کلام برآمدن رضاخان میرپنج بیش از آنکه محصول اراده غربیها باشد معلول شرایط سیاسی و اجتماعی ایران بود و در دیدگاهی متفاوت، آقای مجید تفرشی از تأثیر قدرتهای خارجی و نقش تحولات منطقهای و بینالمللی در به قدرت رسیدن رضاشاه سخن گفت. نظر به اهمیت موضوع، صفحه تاریخ روزنامه ایران خلاصه سخنرانی صادق زیبا کلام و مشروح سخنرانی مجید تفرشی را تقدیم خوانندگان می کند .

شاید برخلاف عرف مرسوم پژوهشی، بهتر باشد که حرف آخر را اول بزنم. با توجه به وجود تقریباً 350 هزار برگ سندی که در آرشیو انگلستان در مورد تحولات ایران بین سالهای 1921 تا 1941 میلادی موجود است؛ حیرت انگیز و تعجب آور است که فکر کنیم دولتهای خارجی هیچ نقشی در تحولات ایران نداشته و عوامل داخلی نقش آفرینی داشتند و کودتای سوم اسفند 1299 بدون آگاهی، حمایت و تسهیلات قدرتهای بزرگ خارجی، بخصوص بریتانیا به انجام رسید .

یکی از مشکلات جدی در قضاوتهای تاریخی ایرانیان این است که ما در یک بحران قضاوت تاریخی به سر میبریم که همیشه وجود داشته، ولی از چهل سال قبل به حداکثر رسیده و آن نگاه اهورایی و اهریمنی است. نگاهی که در مقولاتی چون دوران رضاشاه و شخص او آشکارتر و شدیدتر می شود. کسانی که مخالف رضا شاه بودند وی را یک مزدور و دست پرورده خارجی می دیدند که تمام اقداماتش با دستور مستقیم بریتانیا انجام می شده است. از سوی دیگر موافقان رضاشاه اند که او را فرشته نجات و فاقد هر گونه لغزش و خطایی می دانند که همه اعمال او قابل توجیه است.

در زمینه کودتای 1299 هم عده ای معتقدند همه مشکلات و تصمیمات داخلی بوده و دولتهای خارجی مطلقاً دخالتی در آن عملیات نداشته اند. این نوع روایات و دیدگاههای افراطی و تفریطی، منجر به یک دعوای سیاسی شده است؛ دعوایی که یک سر آن دروغهای خارجی، ادعاهای تاریخ دانهای هیچ ندان و شبکه های مجازی و تاریخ نگاری دروغ و مغرضانه شماری از رسانه های فارسی زبان خارج از کشور است و یک سر دیگر آن، روایت 40 ساله حکومت داخلی. هر دو یک روایت نادرست و مخدوش را ارائه کرده اند که تاریخ در اینجا ذبح شرعی شده است .

اگر از من می پرسید سیدضیا و رضاخان می خواستند که در ایران کودتا کنند و به آنها دستور داده شد، من می گویم حتماً می خواستند و کارشان جنبه دستوری از سوی دیگران نداشته، اما این تصمیم با اراده و عزم و نقشه های راهبردی شاکله قدرت و حکومت بریتانیا کاملاً همراه شد. منظورم از بریتانیا مقامات و نهادهای دست بالای آنان در لایه ها و سطوح مختلف در حکومت آن امپراطوری است .

در اینجا، من شش عنصر و شش شاکله را که درروی کار آمدن رضاشاه نقش داشته است بازگو می کنم. اولین عنصر، مسائل و جنگ داخلی، مصائب اقتصاد و ناامنی هایی است که در داخل کشور بشدت وجود داشت. شاید ناامنی، یکی از مهمترین معضلات ایران، در سالهای 1918 تا 1921 میلادی است که هم در داخل و هم در مراودات منطقه ای،

کشور را فلج کرده و همه مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و بین المللی ایران را تحت تأثیر قرار داده بود .

دومین موضوع، بحران موجود در خاندان قاجار، ضعف دربار و مشکلات شخص احمدشاه بود که ادامه کار را با او و خاندانش دشوار کرده بود و قدرتهای خارجی را درباره تأیید تداوم سلطنت قاجار به تردید جدی واداشته بود .

سومین عنصر، ظهور یک طبقه متوسط جدید جوان از نخبگان قاجاری و غیر قاجاری بود که مصمم بودند تا برای تغییر حکومت و وضع موجود، به یک دیکتاتور فرهمند و مستبد مصلح کمک کنند .

چهارم شخصیت و تواناییهای بالقوه شخص رضاشاه و جنمی که وی داشت که باید به آن توجه داشت و نمی شود و نباید آن را در سیر تحولات آن زمان نادیده گرفت .

پنجمین عنصر مسائل راهبردی منطقه ای، ازجمله مسأله خلیج فارس،تحولات شبه قاره هند و موضوع نفت در منطقه

بودکه خواسته یا ناخواسته ایران را درکانون توجهات قدرتهای مهم حاضردر منطقه وساکنان این منطقه قرار می داد. در پرتو این تحولات بود که حتی مسلمانان تحول خواه شبه قاره از جمله علامه محمد اقبال لاهوری در اوان قدرت گرفتن رضاشاه، در شعری از او این گونه تمجید می کند: آن چه بر تقدیر مشرق قادر است/ عزم جزم پهلوی و نادر است. البته در سالهای پایانی سلطنت رضاشاه، اقبال نیز همانند شماری دیگر از فرهیختگان استعمارستیز، از رضاشاه ناامید شد و اقدامات او را به حال مردمان منطقه، خطرناک و مضر تشخیص داد .

در اینجا، بحث من عمدتاً فقط معطوف به مهم ترین محور و عنصر ششم تأثیرگذار در کودتا، یعنی نقش راهبردی و عملیاتی نیروها و قدرتهای خارجی بخصوص بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی است که من عمدتاً محورهای اصلی که به بریتانیا مربوط میشود بازگو می کنم. سؤالی که برای من مطرح است این است که چرا توجه به دلایل خارجی کودتا، به اندازه جدی و لازم و کافی مورد توجه قرار نگرفته و تنها در حد اتهام و ناسزاگویی و پرونده سازی یا حدس و گمان مطرح بوده است؟

به نظر می رسد که، اولاً بررسیهای تاریخی، نوع قضاوتهای توطئه انگارانه، که عمدتاً از تاریخنگاری توده ای شروع شده و با تداوم آن در نگاه های دیگر منتشر شده، آنقدر مقتدر بوده است که پس از انبوه انتشار این نوع نگرش به تاریخ، همه به نوعی از آن فرار می کنند و پرهیز می کنند که نقش جدی و جایگاه واقعی و مهم عوامل خارجی در تحولات داخلی را بررسی کنند. از ترس اینکه مبادا در دام تئوری توطئه نیفتند و به طور کلی ترجیح می دهند که مسأله برنامه ریزی بین المللی و منطقه ای در مسائل ایران را نادیده بگیرند. دوم اینکه در تاریخنگاری عصر پهلوی، نقش بیگانگان کمرنگ جلوه داده شده و پس از آن نیز اغلب توجیهی برای تثبیت قرائت رسمی و نادیده گرفتن واقعیتها و ضعفهای داخلی در جریان کودتا و پس از آن بوده است .

مسأله مهم دیگر نبود دسترسی عمومی و حتی خاص به منابع مهم بین المللی در این گونه پژوهش ها است. وقتی شما با این واقعیت مواجه هستید که 350 هزار برگ سند فقط در آرشیو ملی بریتانیا در مورد دوران بیست ساله حکومت

رضاشاه وجود دارد و یک صدم آن هم در ایران دیده نشده و مورد استفاده واقع نشده است، ابعاد و عمق این ناآگاهی

مشخص می شود. دسترسی به این اسناد برای محققان داخلی اغلب دشوار است و حتی به فرض دسترسی محدود و احتمالی، خواندن و استفاده از این اسناد، کاری بسیار پرمشقت و دشوار است. برای همین راحت ترین کار این است که صورت مسأله را پاک کنیم و بگوییم عوامل خارجی دخالتی در ماجرا نداشته اند. در حالی که اگر به این انبوه مدارک و سیر تحولات سالهای پایانی جنگ جهانی اول و دو یا سه سال پس از آن توجه کنیم، می بینیم که اساساً غیرممکن است که بریتانیا در این تحولات بی تفاوت و خنثی بوده و نقش کلیدی نداشته باشد. در واقع این نقش، بسیار عمیق و گسترده بوده و نادیده گرفتن آن امری خطرناک و گمراه کننده است. هم از جهت قضاوت تاریخی و هم از جهت توجه به مناسبات منطقه ای و جهانی ایران و هم از منظر منافع راهبردی ملی ایران در مناسبات با قدرتهای بزرگ .

علاوه بر این عوامل، البته می توان به مسأله زمان پریشی در قضاوت تاریخی نیز اشاره کرد که در بحث توجیه روی کار آمدن رضاشاه این رخدادهای تاریخی از بعد زمانی ومکانی نامرتبط موضوعی ونامتقارن با یکدیگر ادغام می شود تا دیدگاه های مختلف در قضاوتهای گوناگون این دوره توجیه پیدا کند و این مسأله نیز همانند دیگر موضوعات، کاملاً غیر تخصصی و غیرعلمی شده و به ابزاری در جهت مناقشات روزمره سیاسی جاری تبدیل شود .

به طورکلی، علاوه بر اسناد آرشیو ملی بریتانیا، منابع بسیار زیاد و مهم دیگری در این موضوع در آرشیو دیوان هند در کتابخانه ملی بریتانیا، آرشیو موزه سلطنتی جنگ، آرشیو بانک شاهنشاهی ایران در مؤسسه مالی اچ.اس.بی.سی و آرشیو شرکت بریتیش پترولیوم در دانشگاه واریک وجود دارد. سوای این مجموعه ها، باید از مجموعه اسناد خصوصی رجال و نهادهای دیپلماتیک، نظامی و حتی دینی بریتانیا در مراکز مختلف آرشیوی در لندن و دیگر مناطق بریتانیا یاد کنیم که البته اسناد شخصی سر پرسی لورن موجود در آرشیو ملی بریتانیا و دیگر اسناد در آرشیوهای دانشگاههای آکسفورد، کمبریج، ذارام و هال از موارد مهم تر هستند. سوای این اسناد، باید به اسناد پارلمانی، مطالب مهم روزنامه های وقت بریتانیایی و امریکایی، خاطرات و یادداشت های روزانه منتشر شده و همچنین مقالات و پایان نامه های مختلف، بخصوص آثار ارزشمند مایکل زیرینسکی، هوشنگ صباحی، سیروس غنی و محمد قلی مجد نیز توجه جدی داشته باشیم . بدون توجه به شرایط منطقه ای بریتانیا در سالهای 1917 تا 1921 که مصادف با اواخر جنگ جهانی اول و تبعات آن است، نمیتوان به دلایل توجیهی و ضرورتهای تغییر در ایران، از نظر بریتانیا دستیابیم. بریتانیا در جنگ جهانی اول پیروز جنگ بود.

این نکته درستی است اما توجه نمی کنیم که براساس منابع گوناگون، این قدرت استعماری پیروز جنگ، بشدت تضعیف شده و ورشکسته بود. این پیروزی به بهای ورشکستگی و شدیداً ضعیف شدن به دست آمده بود که تبعات گسترده ای از جمله، بروز مشکلات اقتصادی داخلی و بحران مشروعیت و حضور در مناطق تحت نفوذ و مستعمره بخصوص در مناطقی چون شبه قاره هند، آسیای مرکزی، خاورمیانه، خلیج فارس و محیط پیرامونی ایران داشت .

---

حکومت بریتانیا از سال 1917 یعنی از زمان آغاز روی کار آمدن حکومت بلشویک در روسیه و تشکیل شوروی، به مرور به این نتیجه رسیده بود که سیاستی را باید اتخاذ کند که بتواند در منطقه حضور متفاوتی داشته و بیش از پیش و با شیوه های جدیدی به ایران توجه کند. ما وقتی از حکومت بریتانیا صحبت می کنیم باید توجه داشته باشیم که با پدیده ای واحد و یکپارچه تحت امر دولت بریتانیا مواجه نبودیم. در منطقه ما، دولت بریتانیا یعنی دولت و وزارت خارجه بریتانیا از یک سو، وزارت هند و مستعمرات و نایب السلطنه از سوی دیگر مؤثر و حاضر بودند. در بسیاری مواقع نایب السلطنه بریتانیا در هند و دستگاه رسمی دیپلماتیک تحت امر دولت مرکزی در لندن، هماهنگ نبوده و هماهنگ عمل نمی کردند و حتی به طور همزمان در ایران نمایندگان مستقل و مختلفی داشتند. ضمن آن که، دوایر دفاتر و سازمانهای امنیت بریتانیایی نیز به طور موازی یا هماهنگ، در ایران نیز نفود داشتند.

دستگاه هایی که از آغاز قرن بیستم و بخصوص جنگ جهانی اول، شکل نوینی به خود گرفت و تحت سه بخش امنیت داخلی ام.آی.فایو(، امنیت خارجی )ام.آی.سیکس( و شنود )جی.سی.اچ.کیو فعال شده بودند. در کنار این عناصر باید از امور نظامی و دوایر وابسته به وزارت جنگ یاد کرد که در دوران جنگ جهانی اول و پس از آن، در ایران حضور جدی گسترده و تأثیرگذار داشتند .

ضمناً باید توجه داشت که همیشه دولت های بریتانیا از نیروهای غیررسمی و کمپانی های تجاری و اقتصادی که در ایران حضورداشتند کمک می گرفتند. این کمپانیها اگر چه به طور مستقیم دخالت نداشتند اما عملاً تصمیم ساز بودند. کمپانی هایی چون شرکت نفت انگلیس و ایران، بانک شاهنشاهی ایران، کمپانی قالی شرق و شرکت کشتیرانی برادران لینچ . از حدود سال 1917 به بعد و بخصوص پس از انقلاب اکتبر روسیه، بریتانیا مصمم شده بود که در ایران تغییرات جدی انجام دهد یا از تغییرات جدید حمایت کند. در واقع پیشنهاد و تلاش برای تحمیل قرارداد 1919 که در مورد آن صحبت زیادی شده است، نتیجه این تصمیم است. درست است که این قرارداد یک قرارداد از بالا به پایین و تحمیلی به ایران بود و شخص جورج کرزن وزیر امور خارجه وقت بریتانیا و نایب السلطنه پیشین آن کشور در هند، بسیار تلاش کردند تا آن را به ایران تحمیل کنند؛ ولی در واقع این قرارداد، محصول نیاز و ضعف دوران پس از جنگ بریتانیا در جهت حفظ ایران برای خود، در برابر شوروی و دیگر خطرات بود.

زمانی که بریتانیا برخلاف گذشته، پول زیادی نداشت و می خواست با این قرارداد، از طریق ایران و با یک برنامه راهبردی حضور درایران و ارائه کمکهای مالی و نظامی به ایران، منافع منطقه ای خود را تداوم بخشیده و تضمین کند. با وجود همه مشکلات و معایب این قرارداد تا زمانی که قرارداد، دچار رسوایی مالی نشد و برای اجرای آن به حسن وثوق الدوله رئیس الوزرا و دو وزیر ارشد او، فیروزمیرزا نصرت الدوله و اکبر میرزا صارم الدوله برای پیشبرد آن رشوه داده نشده بود، تلاش برای تصویب و تثبیت آن در تهران و لندن ادامه داشت .

سوای شکست بریتانیا در به کرسی نشاندن قرارداد 1919 و تحولات دیگری چون، تشکیل حکومت های جدید در حجاز و بین النهرین با برنامه ریزی لندن و اجرای مأموران منطقه ای فرهیخته با نفوذ قدرت استعماری چون تامس لارنس و گرترود بل و طرح نقشه خاورمیانه جدید ضرورت تغییر در ایران را اجتناب ناپذیر کرده بود .

برای نمونه، تحولات ناشی از سقوط امپراطوری عثمانی، شورش های منتهی به انقلاب 1920 شیعیان در عراق و تشکیل حکومت مستقل ولی دست نشانده فیصل در عراق با نقش مستقیم گرترود بل از طرف دولت بریتانیا، در تحولات ایران بازتاب و تبعات مستقیم و غیرمستقیمی داشت .

در سالهای 1917 تا 1921 ، بریتانیا از راههای مختلفی چون تأثیرگذاری و کنترل دولت های داخلی ایران، حضور نظامی مستقیم از طریق تشکیل پلیس جنوب، اشغال شماری از مناطق شمالی و جنوبی ایران، اعمال نفوذ از طریق مستشاران مالی و نظامی و همچنین لابی گسترده از طریق شبکه های مختلف فرهنگی و تبلیغاتی مأموران و حامیان خود، در ایران حاضر و فعال بود. در این مرحله و در اینجا، مسأله ایران برای بریتانیا، فقط خود ایران نبود، حفظ ایران، کلید حفظ نفت، خلیج فارس، جنوب غرب آسیا و بخش هایی از آسیای مرکزی و جنوب قفقاز بود. در این موقعیت پساجنگ، ادامه وضعیت ناکارآمد موجود در حاکمیت سلطنت قاجار که البته مدافعانی هم در بریتانیا داشت اجازه نمی داد این عزم تغییر عملی شود. ولی در داخل ایران عناصری چون هرمن نرمن وزیر مختار دوران کودتا و جانشین او، پرسی لورن و همچنین برخی دیگر از نظامیان و غیرنظامیان بریتانیایی حاضر در ایران،از قبیل ادموند آیرونساید، لیونل دانتسرویل، در نحوه انجام آن اختلاف نظر وجود داشت. این تصور عوامانه و نادقیق است که بگوییم رضاشاه برگزیده و خواسته مستقیم بریتانیا بوده است، ولی ضمناً اشتباه تر از آن اینکه تصور کنیم هیچ یک از عناصر در دستگاه

بریتانیا به رضاشاه علاقه ای نداشتند و به قدرت رسیدن او مرهون حمایت و ایجاد تسهیلات مستقیم و غیرمستقیم بریتانیا نبود.

شخص نرمن وزیرمختار وقت که اساساً چهره ای ماجراجو بود، توانست بتدریج لندن را با خود در حمایت از کودتا و ائتلاف رضاخان میرپنج و سیدضیاءالدین طباطبایی همراه کند. این امر با حمایت از دگردیسی دیویزیون قزاق از نیروی سنتی تحت سلطه روسها به نیرویی حامی بریتانیا، کمک مستقیم مالی به کودتاچیان قزاق و رفع موانع مواصلاتی و تدارکاتی نیروهای کودتا انجام شد. اگرچه مناسبات شخصی نرمن با رضاخان خوب بود، ولی جانشین نرمن، پرسی لورن بسرعت مناسبات ویژه و کم نظیری را با رضاخان ایجاد کرد و چه در دوران نخست وزیری سردار سپه، چه در دوران گذار از قاجار به پهلوی و چه در دوران آغازین سلطنت پهلوی، نه فقط به عنوان نماینده کشور دیپلماتیک دوست پهلوی اول، که به عنوان دوست و مشاور شخصی رضاشاه عمل کرد. این مناسبات ویژه در مکاتبات رسمی لورن و اوراق شخصی به جا مانده از او کاملاً مشهود و قابل ردیابی و اثبات است. لورن کسی است که توانست لندن را به تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی ترغیب کند. او بود که لندن را به دست کشیدن از متحدان قدیمی و سنتی چون شیخ خزعل و خاندان فرمانفرما، به نفع رضا شاه متقاعد کرد و در داخل نیز با شبکه گسترده مالی و تبلیغی خود، شرایط را برای سلطنت پهلوی تسهیل و هموارتر ساخت .

در فاصله سالهای 1917 تا 1921 ، اتحاد جماهیر شوروی سیاست متغیر و متفاوتی را در قبال کودتا و تحولات پس از آن داشت. پس از یک دوره مخالفت و حمایت از شورش های محلی چون جنبش جنگل، نخست حمایت از میرزا کوچک خان متوقف شد. پس از آن که تلاش نافرجام تئودور روتشتین نخستین وزیر مختار رسمی شوروی در ایران برای ایجاد یک ائتلاف پنهان بین مسکو و احمدشاه علیه رضا خان و لندن به نمایندگی میرزا رضا بصیرالدوله هروی به نمایندگی از طرف احمدشاه، به دلیل ضعف شخصی و تعلل و ترس ذاتی احمدشاه شکست خورد، بتدریج روتشتین و جانشین او، بوریس شومیاتسکی، نسبت به رضاشاه موضع مثبت و ملایمی اتخاذ کرده و توانستند مسکو را در جهت مماشات با لندن در حمایت از رضاشاه ترغیب کنند. باید توجه داشت که تجربه سی سال زندگی و فعالیت سیاسی و رسانه‌ای مهم روتشتین در بریتانیا، از سال 1890 تا 1920 به عنوان یک یهودی فراری انقلابی و دوست نزدیک لنین، درک عمیق و جایگاه خاصی در موضوع روابط مسکو و لندن برای او ایجاد کرده بود. این تغییر موضع مسکو البته توأم با پیمان مهم امنیتی تجاری لندن و مسکو برای توقف فعالیتهای توسعه طلبانه بلشویسم در منطقه و گسترش مناسبات تجاری دو طرف بود که برای حکومت بریتانیا نوعی رهایی از کابوس گسترش بلشویسم و برای شوروی نوعی نجاتبخشی از بحرانهای اقتصادی و رویاروییهای اجتناب ناپذیر بود.

 در یک سال قبل از کودتا، شرایط ایران آن قدر ناامن، شکننده و خطرناک شده بود که دولت بریتانیا اعلام می کند که از بیم گسترش جنگ داخلی و ناامنی نظامی و اقتصادی، همه همسران و کودکان اتباع خود و دیگر کشورهای دوست خود و کسانی که کار ضروری در ایران ندارند را از ایران خارج خواهد کرد. در این شرایط، از جهات مختلف، آمادگی لندن برای حمایت از یک تغییر جدی ناگهانی، از طریق یک حرکت نظامی و ایجاد نوعی نظم نوین و نظام مستقل ومقتدر کاملاً محسوس بوده است. انتخاب رضاخان اگرچه با کمک عوامل انگلیسی چون آیرونساید بوده اما اینگونه نبوده که تنها تصمیم بریتانیا بوده باشد، ولی حاصل چراغ سبز و تسهیلات سیاسی، مالی و تدارکاتی بود که به رضاخان و عواملش نشان داده شد. این حمایت البته در بستر تحولات داخلی صورت گرفت و بر موج تغییرات ناگزیر سیاست داخلی سوار شد و به آن به عنوان کاتالیزور و مکمل و عنصر تضمینی و تأییدی عمل کرد .

نکته جالب در آخر کلام، تناقض آشکار منادیان عدم دخالت بریتانیا در کودتای 1299 در بررسی این حادثه و رخداد شهریور و سقوط رضاشاه است. این دسته از محققان در بررسی کودتای 1299 ، اصرار زیادی دارند که کودتا کاملاً منشأ داخلی داشته و حاصل سالها کوشش داخلی و ضرورت عوامل کاملاً داخلی بوده ولی همین عده، در بررسی روند سقوط رضاشاه، در رویکردی کاملاً متناقض مدعی می شوند که در دوران پایانی سلطنت رضاشاه، هیچ خلل، مشکل و تزلزلی وجود نداشته و ناگهان در یک سپیده دم، فقط با مداخله خارجی و بدون وجود عناصر و دلایل داخلی، رضاشاه مجبور به استعفا و خروج از ایران شد. حال آنکه در شهریور 1320 محصول عوامل داخلی و حاصل مسئولیت شخص شاه و زوال تدریجی حکومت او در شش سال پایانی و بخصوص در سالهای 1318 تا 1320 بود. در این میان یورش نیروهای ارتش بیگانه عنصر واپسین و ضربه نهایی بود. به همین دلیل است که در شهریور 1320 مردم ایران از نفوذ جنگ در داخل و اشغال کشورشان توسط بیگانگان ناراحت و معترض بودند، ولی هیچ ناراحتی و اعتراض جدی به سقوط حکومت رضاشاه و رفتن او از ایران از مردم ایران دیده و گزارش نشد .