تامین آب شرب، از قنات‌ها تا آب انبارها

 آب آشامیدنی مردم قدیم کرمان، به دلیل وجود آب‌های سطح الارضی، از طریق قنات‌ها و چاه‌ها تامین می‌شد. قنات‌ها در مسیر خود تنها از بعضی محل‌ها و منازل عبور می‌کردند و خانه‌ای که قنات از آن می‌گذشت، نسبت به خانه‌های دیگر ارزش بیشتری داشت، چراکه ساکنان آن می‌توانستند آب مورد نیاز خود را با زحمت کمتری به دست آورند بخش دیگری از آب آشامیدنی مردم از طریق چاه‌ها تامین می‌شد و در خانه‌ها چاهی وجود داشت که آب را با «چاه چرخ» از آن بیرون می‌کشیدند.

در بعضی از خانه‌های بزرگ که دارای باغ و کشتزار بودند با وسیله‌ای به نام «چرخ گاوگرد» آب را از زمین استخراج می‌کردند که این آب، هم به مصرف کشاورزی و هم برای مصارف آشامیدن مورد استفاده قرار می‌گرفت.

اما قسمت عمده آب‌های آشامیدنی، از آب موجود در مخازنی تامین می‌شد که به «آب انبار» موسوم بودند. این آب‌انبار‌ها به دو دسته تقسیم می‌شدند یکی آب‌انبارهای خانگی و دیگری آب‌انبارهایی که در صحراها و شهرها و دهات برای استفاده عمومی ساخته می‌شد. آب انبارهای خانگی دو نوع بودند یکی مخزن آب آشامیدنی و دیگری مخزن آب باغبانی. مخازن آب آشامیدنی معمولا سربسته و در ساختمان آنها نهایت دقت به عمل می‌آمد. برای آب بند ساختن آن مخزن، از آهک‌های آب بند (ساروج) استفاده می‌شد. برداشت آب به وسیله شیر صورت می‌گرفت که آن را کمی بالاتر از کف آب انبار نصب می‌کرده‌اند. برای تامین مصارف باغبانی در نقطه‌ای مناسب حوض یا استخر می‌ساختند که صرف‌نظر از ذخیره آبی، یک عنصر تزئینی معماری به شمار می‌رفت.

این مخازن خانگی را درگردش هفتگی یا بیشتر، از منابع آبی خارج از محوطه مسکونی از قبیل رودخانه، قنات و چشمه و گاهی نیز آب باران پر می‌کردند این روش تامین آب هنوز هم در قراء و دهاتی که لوله‌کشی ندارند دیده می‌شود.

اما آب انبارهای عمومی در واقع حوض‌های بزرگی بودند که در زیر زمین می‌ساختند و مردم می‌توانستند از طریق پلکان‌هایی که برای پایین رفتن در نظر گرفته شده بود، خود را برای برداشتن آب به این حوزه‌های زیرزمینی برسانند. این مخزن آبگیر از لحاظ ساختمان استوانه‌ای شکل بوده و در زیر زمین نهفته می‌شد. روی این مخزن‌ها سقفی به شکل مخروط دیده می‌شود که در راس آن هواکش تعبیه شده است. گاهی نیز چند هواکش به صورت بادگیر در اطراف آن تعبیه می‌شدند. برداشت آب از آب انبار توسط راه پله‌ای که عمقش با گودی انبار برابر است صورت می‌گرفت. پهنای پله را طوری انتخاب می‌کردند تا پایین روندگان مزاحم بالا روندگانی که سطل و دلو و کوزه پر از آب همراه دارند نشوند. برای تسریع در پر کردن ظروف آب گاهی ۲ الی ۳ شیر یا بیشتر نصب کرده‌اند... تذکر این نکته لازم است که در نتیجه عمل همین بادگیرها، آب انبارهای بزرگ به قدری کامل و خوب تهویه می‌شدند که آب آنها در گرمای شدید تابستان بسیار خنک می‌ماند... در کنار کویر و جاده‌های کاروانی از این گونه آب انبارها زیاد دیده می‌شود.

در منطقه کرمان نیز که در حاشیه کویرقرار دارد آب انبارهای بسیاری وجود داشته که به استناد آثاری که از برخی از آنها به جا مانده است می‌توان اسامی تعدادی از معروف ترین آب انبارهای این شهر را به این ترتیب ذکر کرد: «آب ملک» که درمحله شهر واقع شده، «آب انبار شیخ داوود» نزدیک دروازه ناصریه، «آب انبار خیابان مظفری»، «آب انبار ابراهیم خان» واقع در قیصریه، «آب انبار وکیل» واقع در قیصریه بازار، «آب انبار حاج آقا علی» روبه‌روی مسجد حاج آقا علی، «آب انبار گنجعلی خان» واقع در بازار مسگری، «آب انبار میدان قلعه»، «آب انبار حاج غلامحسین» واقع در بازار دروازه رق آباد و «آب انبار خواجه خضر» کوچه خانقا. آب این حوض انبارها از قنوات که در نزدیکی آنها بود تامین و در زمستان آب می‌کردند تا در تابستان خنک و گوارا باشد.»

«آب انبارهای دیگری به نام «باغ لل»، «قبه‌سبز»، «حاج محمدتقی»، «کوچه مویدی»، «محله شهر»، «ابراهیم خان»، «بازار مظفری» و «بازار‌قلعه» وجود داشته که تماما متروکه. آثار بعضی از آنها به جاست.»

ظرفیت این نوع آب انبارها بین ۳۰۰ تا ۳۰۰۰ متر مکعب بوده است. ساختمان اینگونه آب انبارها به‌طور مدور بدون ستون امکان‌پذیر نیست از این لحاظ در قدیم مجبور بوده‌اند ستون‌های وسطی در یک یا چند ردیف برای تکیه دادن سقف‌های گنبدی یا ضربی آب‌انبارها در نظر بگیرند.

در برخی از آب انبارها، کف مخزن آب یا همان حوض موجود درآب انبار را با یک لایه از سرب می‌پوشاندند تا در واقع عایقی باشد برای جلوگیری از حرارت و گرمای زمین و در نتیجه خنک ماندن آب موجود در حوض انبار.

نقل شده است که در زمان حمله آغامحمدخان قاجار به کرمان، مردم این شهر که به لطفعلی خان زند پناه داده بودند، وی را از وجود سرب‌های کف آب انبارگنجعلی خان مطلع ساخته پیشنهاد می‌کنند برای تهیه گلوله از آنها استفاده شود. این نقشه مورد توجه لطفعلی خان زند واقع می‌شود و با استفاده از سرب‌های کف این آب انبار و ساختن گلوله به وسیله آنها، مقاومت مردم کرمان در برابر سپاه آغا محمد خان، دوام بیشتری می‌یابد. به غیر از آب انبارها در بسیاری از نقاط کشور خرابه‌هایی به شکل آب انبارهای بزرگ مخروطی شکل مشاهده می‌شود که برای ذخیره کردن یخ به کار می‌رفته اند. این انبارها را یخچال می‌نامیدند و در شهرها و دهات معمولا از آنها استفاده می‌شده است و در گذشته مصرف یخ ساکنان هر منطقه در فصل گرمای تابستان به وفور از همین راه تامین می‌شد.

طرز تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می‌کردند که در شب‌ها ی زمستان به طور یکنواخت روی آن قرار می‌گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می‌بست. وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده قبلی جلوگیری کند. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ گیری می‌تابید آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می‌کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده‌های منجمد از یخ‌های قبلی هدایت می‌شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی‌کرد. این شرط فنی به خوبی می‌رساند که یخچال‌سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ‌گیری را طراز کنند.

پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر می‌رسید، یخ‌ها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ گیری قرار داشت می‌ریختند و انبار می‌کردند. در کف انبار یخ، یک یا چند چاه پیش‌بینی شده بود تا آب‌هایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ‌ها بوجود می‌آمد از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ‌ها مقداری کاه می‌ریختند تا از چسبیده شدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ‌ها پس از تهیه بکار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان.

در کرمان هم یخدان‌هایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان، آب در استخر کنار آن می‌ریختند و آب یخ می‌بست. صبح زود یخ‌ها را می‌شکستند و داخل یخدان می‌ریختند تا پر می‌شد. آن موقع درب آن را می‌بستند و در تابستان باز و از یخ داخل آن بار کرده به بازار می‌آوردند و در بعضی سال‌ها که زمستان، یخ نمی‌بست زندگی برای مردم سخت می‌شد.

معروف‌ترین یخدان‌های کرمان عبارت بودند از: یخدان چوب مفیدی، یخدان‌های زریسف، یخدان رحیم آباد و یخدان مویدی. بقیه یخدان‌ها تمام از بین رفته اثری از آنها باقی نیست. آب این یخدان‌ها از قنوات تامین می‌شده و فالوده فروشان صاحب آنها بودند و بعضی هم وقف بر عامه بوده‌اند. به این یخدان‌ها باید یخدان محله ریگ آباد را هم اضافه کرد که بازسازی شده است.

اما دیری نپایید که با تقلیل و متعاقب آن، خشک شدن آب اکثر قنات‌ها، آب انبارها و یخدان‌های کرمان به بناهای متروکی تبدیل شدند که اکنون تنها می‌توان از آنها به عنوان نمونه‌ای از میراث‌های به جا مانده از پیشینه پرفراز و نشیب آب کرمان یاد کرد.

کیفیت آب‌های آشامیدنی

کرمان قدیم

از جمله اسناد ارزشمندی که امروز می‌توان به استناد آن در مورد کیفیت آب‌های آشامیدنی ادوار گذشته کرمان، اظهار نظر کنیم، گزارشی است که بیش از نیم قرن پیش در تاریخ بیست و پنجم دی ماه سال ۱۳۲۸ شمسی از طرف یکی از اهالی کرمان به نام «دکتر ناصر زندی» در خصوص وضعیت آب‌های آشامیدنی شهر کرمان به «سازمان برنامه هفت ساله کشور» ارائه شده بود. اطلاعات مطرح شده دراین گزارش پنج صفحه‌ای، حاصل تحقیقات وسیع و آزمایشات کارشناسانه این شخص بوده که از این نظر می‌توان این سند را به عنوان یکی از منابع با ارزش پیشینه آب کرمان مورد نقد و بررسی قرار داد. با مطالعه و بررسی این سند، می‌توان چنین نتیجه گرفت که تقریبا تمامی انواع آب‌هایی که مردم کرمان در گذشته از آنها به‌عنوان آب آشامیدنی استفاده می‌کردند، آلوده و ناقل بسیاری از امراض و بیماری‌های خطرناک و مهلک بودند و البته پیشینیان چاره‌ای جز استفاده از همین آب‌های آلوده نداشتند و شاید تصور نمی‌کردند که در آینده‌ای نه‌چندان دور، فرزندانشان قادر باشند، آب آشامیدنی بدون امراض و به اصطلاح امروز«تصفیه‌شده»را در هر زمان و مکان و به هر اندازه، تنها با چرخاندن پیچ یک شیر آب، به راحتی مورد استفاده قرار دهند و با کمال تاسف، روزگاری را که پدران شان برای دستیابی به اندکی آب آلوده و بیماری‌زا مرارت‌ها و مشقت‌های غیرقابل وصفی را تحمل می‌کردند، به سادگی به بوته فراموشی بسپارند و با مصرف بی رویه و هدر دادن این عنصر مقدس مشکلات و گرفتاری‌هایی را که نیاکانشان برای دستیابی به آب داشتند برای خود فراهم نمایند. در همین خصوص یعنی وضعیت کیفی آب‌های آشامیدنی کرمان قدیم، سند بسیار ارزشمند دیگری در اختیار داریم که با تامل در متن آن، می‌توانیم به نکات جالب توجهی در مورد وضعیت آن دسته از آب‌های آشامیدنی که در انبارها ذخیره و مورد استفاده قرار می‌گرفت، پی ببریم. سند مذکور نامه‌ای است که مرحوم میرزا برزو آمیغی یکی از مدیران سابق دبیرستان ایرانشهر در کرمان که جدیت او در امر نظم و انضباط زبان زد مردم قدیم کرمان بوده، در تاریخ ۱۰/۰۸/۱۳۳۸ برای استاندار وقت نگاشته تا وی را از وضعیت نامطلوب یکی از آب انبار‌های کرمان باخبر سازد. جالب این جا است که او با احساس مسوولیتی که نسبت به همشهریان خود داشته، به نکات ظریفی اشاره کرده و خواستار بهسازی این آب انبار شده‌است.

متن این نامه به این شرح است:

از اینکه آبادی و عمران خطه استان به ویژه شهرستان کرمان وجهه همت آن جناب می‌باشد خاطر عالی را مستحضر می‌دارد که مسجد ملک دارای آب انباری است که از آب سعیدی پر می‌شود و به مصرف آشامیدنی ساکنین آن سامان می‌رسد. قسمتی از مسیر آب از دروازه ناصریه می‌گذرد. مسیر آب مذکور آغشته به انواع کثافات از قبیل اجساد و مدفوع حیوانات و غیره می‌باشد، آب سعیدی از ورود به شهر بیزار است، زیرا می‌داند با کثافت هم بستر است.

عجب آنجا است که عده‌ای از همشهریان عزیز با طیب خاطر از همین آب استفاده کرده و به آشامیدن آن مبادرت می‌ورزند غافل از اینکه انواع میکروب خطرناک را وارد بدن خود کرده اند مسلما شخصی که علاقه‌مند به آبادانی وطن عزیز خود می‌باشد و سلامتی هموطنان عزیز خود را خواهان است نمی‌تواند ناظر این منظره رقت‌آور باشد و برادران و خواهران عزیز همشهری خویش را با خطر مرگ دست به گریبان ببیند. دراینجاست که از آن مقام محترم استدعا کرده و استمداد می‌طلبد از لحاظ نوپروری امر مقرر فرمایند مسیر آب را سرپوشیده کرده و مردم را از نوشیدن و استعمال چنین آبی منع نمایند. جهت مزید اطلاع آن جناب به عرض می‌رساند که یک دفعه جوی‌های مذکور پر شد و به دستور رییس شهربانی و شهردار وقت اهالی محترم کرمان را از استفاده آب مزبور منع کردند، ولی بعدا بی خبران مجددا مسیر را باز و آب انبار نام برده را مشروب کردند و به این وسیله تیشه به ریشه خود زده‌اند».

اما به غیر از این سند که به عنوان مدرکی مستند و مستدل، کیفیت بخشی از آب‌های آشامیدنی مردم کرمان قدیم را به خوبی آشکار می‌سازد، می‌توان به اطلاعاتی که در بعضی از منابع در همین زمینه موجود است اشاره کرد و نتیجه گرفت که اعقاب ما برای تامین حیاتی‌ترین نیاز خود یعنی آب چاره‌ای جز استفاده از آب‌های آلوده‌ای که بیماری‌های مهلک کشنده در پی داشت، نداشتند به‌عنوان مثال مرحوم محمود همت در کتاب «کرمان شش دروازه» کیفیت آب‌های آشامیدنی مردم کرمان در ادوار گذشته را به این صورت مورد بحث قرار داده: «در آن ایام مثل امروز آب لوله کشی نبود و در هر محله و هر سر بازاری حوض انباری بود که آن را هرچند وقت یک بار پر از آب می‌کردند و مردم آب مورد نیاز خود را از همین حوض انبارها می‌آوردند... آب حوض انبار با چاه این فرق را داشت که آب چاه کمی شور مزه و ناگوار بود. اما آب حوض انبار پر از میکروب موش و کثافات و گاهی توله سگ و گربه‌ای مرده بود و از روی این اجساد آب می‌گذشت و این میکروب‌ها را به حوض می‌برد با این وضع مردم چاره نداشتند و می‌خوردند.»