عنایت الله رضا، مردی از دیار علم و تحقیق

دکتر عنایت الله رضا، از ایران شناسان برجسته و عضو دائره المعارف اسلامی یکشنبه 20 تیر ماه 1389(11 ژوئیه 2010) در سن 90 سالگی درگذشت.

دکتر عنایت‌الله رضا از جمله چهره‌های شاخص در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌رود که منبع و مرجعی مطئمن و بی جانشین برای حل برخی از معضلات و پرسش‌ها درباره تاریخ تمدن و فرهنگ ایران به شمار می‌رفت.او در طول عمر پر بار خود خدمات بسیار زیادی به فرهنگ و زبان فارسی کرده است.

دکتر عنایت الله رضا د ر18خرداد 1299 در خانواده ای روحانی که از دیرباز در گیلان صاحب نفوذ بودند در رشت دیده به جهان گشود. نام خانوادگی او منسوب به حاجی آقا رضاست که از مجتهدین عالیقدر گیلان بوده است.

دکتر عنایت الله رضا تحصیلات ابتدای و متوسطه خود را در شهرهای رشت و تهران گذراند و در 1316 خورشیدی دیبلم متوسطه خود را در رشته ادبیات از دبیرستان دارالفنون اخذ کرد و سپس در همان سال در دانشکده افسری ثبت نام کرد و در سال 1318 به جرگه افسران ارتش ایران پیوست. پس از پایان رساندن دانشکده افسری در نیروی هوایی ارتش پذیرفته شد ودر آنجا دوره خلبانی هوا پیماهای جنگی را گذراند. در همین دوره بود که فعالیتهای سیاسی خود را آغاز کرد و به سبب همین فعالیتهای سیاسی در 1325 خورشیدی به تبعیدی ناخواسته رفت که حدود 20 سال به طول انجامید.

او در این دوره تبعید نخست دردانشکده حزبی شهر باکو موفق به اخذ مدرک لیسانس شد و پس از آن در آزمون دکترای رشته فلسفه دانشگاه دولتی «اندیشه های کسروی» به راهنمایی پرفسور ماکاولسکی از استادان بزرگ فلسفه در اتحاد جماهیر شوروی با درجه عالی دفاع کرد.

او سرانجام در1347 به ایران بازگشت و در کتابخانه پهلوی که در آن زمان یکی از مراکز ایران شناسی بود به کار مشغول شد و سپس برای تدریس در مراکز دانشگاهی به همکاری دعوت شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار تدریس در دانشگاه ها به عنوان مشاور عالی علمی در پژوهشگاه علوم انسانی و سپس در سال 1365 در مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی بعنوان مدیر بخش جغرافیا و عضو شورای عالی علمی به همکاری پرداخت که این همکاری تا به امروز ادامه دارد.

برخی از آثار دکتر عنایت الله رضا به شرح زیر است:

کتابهای ترجمه شده:

اورارتو

تمدن ایران ساسانی نوشته لوکونین تهران 1350

طبقه جدید تحلیلی از تحول جامعه کمونیست نوشته میلوان جیلاس

اسرار مرگ استالین نوشته آوتور خانوف

به زمامداران شوروی نوشته سولژنیتسین

منابع کمونیسم روسی و مفهوم آن نوشته نیکلای الکساندرویچ بردیایف تهران 1360

نیکتا خروشچف سالهای حاکمیت به ضمیمه متن کامل گزارش خروشچف در جلسه سری کنگره بدیستم شوروی 1362

گفتگو با استالین نوشته میلوان جیلاس

سیزده روزیکه کرملین را لرزاند (انقلاب مجارستان) نوشته تیبور مرای

خاطرات بوریس باژانف رئیس دبیرخانه دفتر سیاسی حزب کمونیست اتحاد شوروی

تاریخ سری جنایتهای استالین نوشته آرلف تهران 1366

شهرهای ایران در دوران پارتیان وساسانیان نوشته پیگولوسکایا

اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده های 4-6 میلادی نوشته پیگولوسکایا

کتابهای تألیف شده

1 - آذربایجان واران ( آلبانیای قفقاز) تهران 1360

2 - ایران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول تهران 1380

3- کمونیسم و دموکراسی تهران 1353

4 - مارکسیسم و ماجرای بیگانگی انسان تهران

5 - ایران و ترکان در روزگار ساسانیان تهران 1365 ش

6 - کمونیسم اروپایی

علاوه بر آن وی:

- دارای بیش از 120مقاله در دائره المعارف بزرگ اسلامی انتشار یافته است

- بیش از 60 مقاله در مجلات و نشریات خارج از مرکر دائره المعارف منتشر کرده است

- 10 مقاله ترجمه شده توسط در مجلات و نشریات مختلف به چاپ رسیده است.

گفتنی است وی پس از شهریور ۱۳۲۰، به دنبال اشغال ایران و ملتهب شدن فضای سیاسی، عنایت‌الله رضا و برادرش فضل‌الله رضا به فعالیت‌های سیاسی در سازمان‌های چپگرا روی آوردند.

عنایت‌الله رضا یکی از اولین افسرانی بود که در تشکیل "سازمان افسران حزب توده ایران" نقش داشت.

او پس از اخراج از ارتش به جرم فعالیت‌های کمونیستی، به دستور حزب توده به آذربایجان اعزام شد و به فرقه دموکرات آذربایجان پیوست. رهبری تشکیلات فرقه که از تاریخ ۲۱ آذر سال ۱۳۲۴ خودمختاری اعلام کرده بود، رضا را به معاونت نیروی هوایی منصوب کرد.

با حمله ارتش شاهنشاهی و فروپاشی دستگاه فرقه دموکرات در ۲۱ آذر ۱۳۲۵، رضا به همراه سایر مقامات فرقه به جمهوری آذربایجان شوروی گریخت.

عنایت‌الله رضا در آذربایجان با سیاست رسمی فرقه دموکرات اختلاف پیدا کرد. او از جمله کسانی بود که معتقد بودند مقامات شوروی در مرگ جعفر پیشه‌وری، رهبر فرقه دست داشتند.

رضا در دوران تبعید در اتحاد شوروی (سابق) بیشتر وقت خود را صرف تحصیل و مطالعه کرد. او در باکو و سپس مسکو در رشته فلسفه و تاریخ به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۳۵ دکترای خود را گرفت.

رضا در اوایل دهه ۱۹۶۰میلادی با مأموریت تأسیس بخش فارسی رادیو پکن به چین رفت و برای راه‌اندازی آن تلاش کرد. او به خاطر اختلافات درونی و فشار عناصر هوادار مائوتسه دونگ دو سال بعد چین را ترک کرد و به اتحاد شوروی برگشت.

اما تجربه اقامت در چین و ناملایمات دیگر، رضا را به انتقاد از تفکرات و عقاید سیاسی برانگیخت.

او که از کشمکش‌های درونی با "رفقای حزبی" و همچنین فشار مقامات شوروی به تنگ آمده بود، در تماسی با سفارت ایران در مسکو، ابراز تمایل کرد که به ایران برگردد.

رضا در سال ۱۳۴۷ به ایران برگشت و به مشاغلی از جمله کار در "کتابخانه پهلوی" و تدریس در برخی محافل دانشگاهی مشغول شد.

کارگزاران حکومت شاه از بازگشت رضا به ایران در جهت تبلیغاتی ضدکمونیستی بهره بردند. رضا به خاطر رشته‌ای از سخنرانی‌ها و گفت‌وگوها و همچنین نگارش شماری کتاب و مقاله در نقد ایدئولوژی کمونیستی از جانب همرزمان سابق خود به "خیانت" و "همکاری با دشمن" متهم شد.

بخش کامپیوتر مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی