نگاهی به قطعنامه 598 و پایان جنگ ایران و عراق

شورای امنیت از 31 شهریور 1359 که عراق به ایران تجاوز نمود تا پایان سال 1369 مجموعا 14 قطعنامه و 15 بیانیه صادر نمود[1] که قطعنامه 598 به عنوان هشتمین قطعنامه از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ که ذیلا به بیان نکاتی درباره آن, از جمله بیان ویژگی ها وجوه تفاوت آن با قطعنامه های پیشین, موضع دوکشور درگیر در قبال صدور قطعنامه و اقدامات بین المللی در قبال موضع گیری ایران و نهایتا پذیرش و دلائل پذیرش آن از سوی ایران خواهیم پرداخت.
 
ویژگی های قطعنامه:
•  اولین نکته قابل ذکر درباره قطعنامه, لحن آمرانه و قاطع قطعنامه آن می باشد که آن را از قطعنامه های قبلی که عموما جنبه توصیه ای داشتند متمایز می سازد.
•  نکته دوم این است که شورای امنیت برای اولین بار و پس از آنکه قریب هفت سال از جنگ می گذشت، تشخیص داد که در جنگ عراق و ایران نقض صلح وجود دارد و به همین جهت صریحا اعلام داشت که بر طبق مواد 39 و 41 منشور ملل متحد عمل می کند.
•  شورا در بند 6 برای اولین بار نظر ایران را قبول کرد و از دبیرکل خواست، هیئت بی طرفی را با مشورت ایران و عراق برای تحقیق درباره مسئولیت درگیری تعیین کند.
•  بند 7 قطعنامه نیز در جهت تامین نظر ایران  برای دریافت خسارات جنگ است.
•  قطعنامه مذکور تنها قطعنامه ای است که در طول هشت سال جنگ, پنج عضو دائمی شورای امنیت ماهها تشکیل جلسه دادند تا درباره تهیه متن پیش نویس آن توافق کنند.
 
مواضع دو کشور درگیر در ارتباط با قطعنامه:
  ایران: ایران در قبال قطعنامه 598 در وهله اول با غیر عادلانه خواندن آن و خطاب قرار دادن شورای امینت به عدول از وظیفه اصلی خویش, یعنی حفظ صلح و امنیت جهانی,[2] موضعی مبهم و غیر شفاف گرفت که نه آن را رد می کرد و نه تایید. ایران معتقد بود که آتش بس باید پس از اعلام متجاوز بودن عراق برقرار شود. در این ارتباط می توان به سخنان رئیس وقت مجلس شواری اسلامی یعنی هاشمی رفسنجانی اشاره کرد که در این باره می گوید:
«... جمهوری اسلامی ایران, قطعنامه 598 را به طور کلی رد نکرده است, چون در آن جای بحث می بیند. توقع دیگران این است که ما قطعنامه را کلا رد کنیم یا بپذیریم. نکته منفی آن این است که می گوید به محض شروع مذاکره و پیش از شناسایی متجاوز و محاکمه آن, آتش بس اعلام شود و ما این بند را قبول نداریم... ما می گوییم اول متجاوز معرفی شود و بعد راه برای حل مسائل جدی هموار خواهد شد...»[3]
  عراق: در 22 ژوئیه 1987 به دستور رئیس جمهوری عراق, اجلاس مشترک فرماندهی تشکیل شد که طی آن قطعنامه مورد پذیرش و استقبال قرار گرفت و آمادگی عراق برای همکاری با دبیرکل و شورای امنیت در جهت اجرای آن و نیل به حل جامع, عادلانه, پایدار و شرافتنمندانه منازعه اعلام گردید و در این جلسه قرار شد مواضع مذکور توسط وزیر خارجه عراق به دبیرکل و شورای امنیت اعلام گردد[4]که سخنگوی دولت عراق نیز در این خصوص اینگونه اظهار می داشت که:
« عراق آماده است قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل را که در آن دستور آتش بس فوری داده شده است, بپذیرد, مشروط به اینکه ایران نیز اقدام مشابهی انجام دهد. تعهد عراق نسبت به این قطعنامه به پذیرش صریح و بدون قید و شرط آن توسط ایران بستگی دارد.»[5]

اقدامات بین المللی در قبال موضع گیری ایران:
پس از صدور قطعنامه و اعلام موضع «نه رد و نه قبول» از سوی ایران, فشارهای بین المللی برای قبولاندن قطعنامه شدت گرفت, از جمله این فشارها, تهدیدهای مستقیم و غیرمستقیمی بود که علیه ایران به عنوان طرفی که از پذیرش کامل قطعنامه خودداری کرده است به عمل می آمد. به عنوان مثال:
سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اینگونه به خبرنگاران اعلام می کرد که:
«ایران تا روز جمعه فرصت دارد تا پاسخ قطعی به شورای امنیت بدهد... اگر جواب منفی باشد, واشنگتن به شورای امنیت فشار خواهد آورد تا از تحریم تسلیحاتی جهت اجرای دستور آتش بس حمایت کند.»[6]
رونالد ریگان رئیس جمهور وقت آمریکا با اشاره به حضور رئیس جمهوری وقت ایران در اجلاس مجمع عمومی سازمان گفت:
« من از این فرصت استفاده می کنم و از ایشان می خواهم که صریحا و بدون ابهام اعلام دارد که ایران قطعنامه مصوب شورای امنیت را که خواستار برقراری آتش بس در جنگ شده است قبول دارد یا نه.... در صورت منفی بودن پاسخ ایران, شورای امنیت راهی جز اعمال مجازات علیه ایران و وادار کردن این کشور به قبول قطعنامه ندارد.»[7] در مقابل تهدیدات فوق و نظایر آن, مواضع ایران تغییری ننمود. رئیس وقت مجلس شورای اسلامی جناب هاشمی رفسنجانی اظهار داشت:
« چنانچه شورای امنیت فعالیت خود را در جهت محکوم کردن متجاوز متمرکز کند, ایران آمادگی همکاری همه جانبه با شورای امنیت را خواهد داشت.»
 
پذیرش قطعنامه:
با اصرار و ایستادگی ایران بر مواضع خود, سرانجام دبیرکل سازمان ملل پس از دیدار و مراجعت از دو کشور ایران و عراق, با ارائه طرحی جهت اجرای قطعنامه 598 به مواضع و خواسته های ایران پاسخ مثبت داد که همین امر باعث پذیرش قطعنامه از سوی ایران شد. دبیرکل پس از مراجعت از تهران و بغداد طی نامه ای 9 صفحه ای از دو کشور خواست که در اجرای قطعنامه 598, آتش بس را برقرار نمایند. ایشان در این نامه, بر زمان اجرای آتش بس, عقب نشینی نیروها به مرزها, مبادله اسیران جنگی و تشکیل کمیسیون برای تعیین مسئولیت جنگی تاکید کرد که به خواسته های ایران نزدیک شد.[8]
دلائل پذیرش کامل قطعنامه از سوی ایران:
1.    مصلحت نظام جمهوری اسلامی[9]
2.    شرایط بین المللی نامساعد, به نحوی که عراق با پذیرش کلیه قطعنامه های شورای امنیت داد صلح طلبی سر می داد و در مجامع بین المللی ایران را جنگ طلب معرفی می کرد.
3.    شرایط  جدید و پیچیده در منطقه و حضور بی سابقه نیروهای نظامی آمریکا در منطقه.
4.    جدی شدن مسئله تحریم تسلیحاتی ایران به عنوان طرفی که قطعنامه 598 را قبول نکرده است.
5.    کاربرد وسیع سلاح های شیمیایی توسط عراق و عکس العمل ضعیف مجامع بین المللی در این مورد.
6.    وجود نکات و عناصر مثبت در قطعنامه 598 .[10]
________________________________________
[1] . پارسا دوست منوچهر; نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران, تهران, شرکت سهامی انتشار, بهار 1371, ص 669.
[2] . ر.ک: 598, روزنامه کیهان, 30 تیر 1366, بیانیه وزارت امورخارجه درخصوص قطعنامه.
[3] . روزنامه کیهان, 21 شهریور 1366.
[4] . INA(Iraq news Agency) ,22july 1987(From Baghdad) No 2.
[5] . روزنامه اطلاعات, 1 مرداد 1366.
[6] . روزنامه رسالت, 14 شهریور 1366.
[7] . روزنامه رسالت, 31 شهریور 1366.
[8] . ر.ک: هدایتی خمینی, عباس; شورای امنیت و جنگ تحمیلی( عراق علیه جمهوری اسلامی ایران) دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی, 1370, ص 170.
[9] . ر.ک: روزنامه اطلاعات 30 تیر 1367, متن پیام امام خمینی(ره). که ایشان ضمن تعبیر آوردن از پذیرش قطعنامه به نوشیدن جام زهر, آن را به خاطر مصلحت مورد پذیرش قرار دادند.
[10]  . برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به هدایتی خمینی, عباس; شورای امنیت و جنگ تحمیلی .