بازسازی گذشته در دالان‌های تاریخ

 ۱٫ معبد آکشاردام (دهلی‌نو، هند):

بنای آکشاردام، که به صورت معبدی باشکوه و معظم، و با معماری دینی معابد هندو در دهلی نو احداث شده، یکی از معظم‌ترین پروژه‌های پیش گفته در نوع خود است؛ آکشاردام به بازسازی ده هزار سال تاریخ و فرهنگ هند با تمام عظمت، شکوه، زیبایی و خردمندی آن از طریق تجسم مواریث معنوی، معماری هند از عهد باستان و سنت‌های گوناگون سرزمین هند اختصاص دارد.

با ورود به این مجموعه دیدنی و نسبتاً پهناور، بازدیدکننده با عبور از مسیرهای مشخص و از پیش برنامه‌ریزی شده، سفر خود به درون هنر، فرهنگ، سیر تاریخی و پیشرفت تمدن هند را از قدیم‌ترین ادوار آغاز کرده و در نهایت با رسیدن به دوران معاصر هند و آشنایی با تحولات این کشور در قرون اخیر و به خصوص مبارزات مردم این کشور برای دستیابی به استقلال و غلبه بر استعمار انگلستان، مسافرت جذاب و مهیج خود را به پایان می‌برد و با وجوهی از فرهنگ و تمدن این کشور آشنا می‌شود، که نمودهای آن را به سختی می‌تواند در مسافرتی مختصر و کوتاه‌مدت به بعضی از شهرهای هندوستان مشاهده کند.

بنای معظم و باشکوه آکشاردام، با انبوهی از جزئیات معماری خاص معابد هند، که در ۶ نوامبر ۲۰۰۵ افتتاح شد، تنها طی پنج سال و با مشارکت یازده هزار هنرمند، با استفاده از دست و بدون بهره‌گیری از مصالح فلزی و ابزارآلات ساختمان‌سازی مدرن ساخته شده است، کاری باورنکردنی که شاید بتوان گفت تنها در هند و با وجود هزاران هنرمند بومی بی‌نام و نشان در میان توده مردم میسر است که قرن‌هاست با اتکا به نیروی ایمان خود معابد بس خیره‌کننده و منحصر بفردی را در پهنه وسیع شبه قاره هند و شرق آسیا خلق کرده‌اند؛ بنای آکشاردام نیز بمانند سایر معابد هند، از ساختار و فرم معماری دینی بهره می‌برد و دارای جزئیات فراوانی است که رعایت هارمونی میان تمامی اجزای آن در یک کار گروهی، از نظر هنری کاری کم‌نظیر و فوق‌العاده است،‌ آن هم به دست انبوهی زن و مرد و کودک که همچون لشکر مورچگان بر روی سطح زمین به کار ساخت و ساز باشکوه‌ترین آثار معماری ممکن مشغول می‌شوند. نگارنده خود شاهد ساخت قسمت‌هایی از این بنای معظم به دست این انبوه هنرمند بی‌نام و نشان بوده که بدون کوچک‌ترین ادعایی به تراشیدن سطح سنگ‌ها و خلق تندیس‌های کوچک و بزرگ متعدد و در امتداد هم از میان قطعات بزرگ سنگ مشغول بودند.

کلمه آکشاردام به معنای خانه ابدی و الهی خدواند متعال است، جایی که ارزش‌های همیشگی و فضائل آکشار، آن گونه که در وداها و اوپانیشادها ترسیم شده، تجلی می‌یابد و پاکی و صلح بر آن جا به صورت ابدی سایه می‌افکند. اما آن چه که این معبد را از سایر معابد هندو متمایز می‌کند، باسازی گذشته و تاریخ سرزمین هند در درون ساختمان و محوطه این معبد و طی قسمت‌ها و تالارهای گوناگون و متعدد است. بخش‌های اصلی آکشاردام که هر کدام به صورت مستقل و در امتداد یکدیگر گذشته هند را بازسازی و روایت می‌کنند، عبارتند از:

مندیر (Mandir) با ساختار معماری باستانی هند و دارای ۲۳۴ ستون و ۹ گنبد حجاری و تزئین شده که بدون کاربرد مصالح فلزی و به صورت یکپارچه از سنگ صورتی تراشیده شده و جنبه‌های آئینی مذهب هندو را به نمایش می‌گذراند؛ تالار ارزش‌ها (Hall of values) که با استفاده از نور، صدا، تصویر، و ماکت‌هایی از جامعه هند در سده هیجدهم، ارزش‌های جهانی نوع بشری را بر اساس زندگی یکی از شخصیت‌های روحانی آئین هندو برای بازدیدکننده ترسیم و روایت می‌کند؛ صفحه نمایش غول‌پیکر (Giant screen film) که فیلمی حماسی از سفر زیارتی یک کودک یوگی ۱۱ ساله در سده هیجدهم را به همراه اماکن مقدس، مراسم، جشن‌ها، سنت‌ها و زندگی هندوان قرن هیجدهم، بر صفحه‌ای به پهنای یک ساختمان چند طبقه و به صورتی بسیار تأثیرگذار برای بازدیدکنندگان نمایش می‌دهد؛ سفر با قایق (Boat-ride) که سفری ۱۲ دقیقه‌ای با قایق از میان مناظر و ماکت‌های مختلف زندگی، فرهنگ، تمدن و تاریخ هند از ۱۰ هزار سال پیش تا زمانه حاضر است؛ چشمه موزیکال (Musical fountain) که چشمه‌ای با یک سکوی بلند سنگی، دارای ۱۸۷۰ پله و ۱۰۸ معبد کوچک،‌ به همراه آوای موسیقی، و نمایشی از انعکاس نور و موسیقی با پیامی از پیوند آدمی و طبیعت و خداوند بر اساس باورهای آئین هندو است؛ و در نهایت بوستان هند (Garden of India) که باغی با وسعت ۶۰ جریب و دارای مجسمه‌های برنزی از شخصیت‌های برجسته و قهرمانان ملی هند به همراه درختان متعدد و سرسبز برای نشان دادن زیبایی و چهره طبیعت هندوستان است.

اما نکته جالب و قابل ذکر در خصوص روایت تاریخ کهن سرزمین هند در معبد آکشاردام، غلبه نگاه ملی در بیان و روایت تاریخ فرهنگ و تمدن هند است، به طوری که در این روایت که ده هزار سال از گذشته این سرزمین تا به امروز را در بر می‌گیرد، کوچک‌ترین اشاره‌ای به تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی هند که قرن‌ها در این سرزمین پهناور تا به امروز جاری و ساری بوده و است،‌ به چشم نمی‌خورد. در حقیقت، هندیان در روایت خود از تاریخ و گذشته سرزمین‌شان حکومت‌ها و سلسله‌های اسلامی شبه قاره و حتی امپراطوری گورکانیان هند را نیز به طور کامل بیگانه و غیرهندی فرض کرده و آن‌ها را از روایت خود حذف کرده‌اند و از این رو گردشگران و بازدیدکنندگان از این بخش از تاریخ و گذشته شبه قاره چیزی نمی‌بینند و نمی‌شنوند، و این همه از عوارض مخرب نگاه ملی‌گرایانه صرف به تاریخ است که گریبان بخش عمده‌ای از راویان تاریخ در سراسر جهان و از جمله در ایران را قرنی است که در دستان خود دارد و تنها ثمره آن حذف بخشی از میراث تاریخ بشر در روایت از گذشته از سوی به ظاهر ملی‌گرایان است.

۲٫ پروژه موزه بین‌المللی بدون مرز: هنر و معماری اسلامی در سرزمین‌های حوزه مدیترانه:

این پروژه معظم و کلان با بودجه اتحادیه اروپا و مشارکت سازمان‌های میراث فرهنگی تمامی کشورهای حوزه مدیترانه از اوایل دهه ۱۹۹۰ راه‌اندازی شده است. مدیریت این پروژه با سازمان موزه بدون مرز است که هدف اصلی و اولیه آن به نمایش گذاردن آثار هنری،‌ معماری و باستان‌شناسی سرزمین‌های حوزه مدیترانه در محیط اصلی آن‌هاست. این سازمان در سال ۱۹۹۴ در وین، پایتخت اتریش، و با مدیریت خانم اوا شوبرت تأسیس شد و از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۰، بخش اعظم فعالیت‌های آن از طریق دفاتر مرکزی آن واقع در شهرهای مادرید و رم به اجرا درآمده است. در سال ۲۰۰۲ دفتر مرکز سازمان موزه بدون مرز به بروکسل، پایتخت بلژیک، منتقل شد، شهری که به نوعی مرکز فعالیت‌های فرهنگی گوناگون در قاره اروپا محسوب می‌شود. سازمان موزه بدون مرز با بهره‌گیری از فناوری‌های مدرن روز و برپایی نمایشگاه‌هایی در کشورهای مختلف، بدون جا به جا کردن آثار هنری موجود در موزه‌ها، این امکان را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد تا با عبور از دالان‌های تاریخی به دو صورت عینی و مجازی، به تماشای میراث فرهنگ و تمدن اسلامی، شامل آثار هنری، سایت‌های تاریخی و بناها تاریخی برجای مانده از قرون گذشته، از ابتدای ظهور آن‌ها در عصر پیامبر اسلام (ص) تا قرون جدید، بنشینند و با سیر تاریخی ظهور و درخشش هنر و معماری اسلامی در تقریباً تمامی ابعاد آن آشنا شوند.

شکل‌گیری موزه بدون مرز عمدتاً حاصل افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت آثار تاریخی و رشد سرمایه‌گذاری در حفظ و حراست از میراث تاریخی کشورهای حوزه مدیترانه بوده، و در این مسیر سازمان موزه بدون مرز کوشیده است تا با بهره‌گیری از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های حوزه وسیع فرهنگ، مناسبات و تعاملات میان کشورهای این حوزه را بهبود بخشیده و گسترش دهد و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مادی و معنوی کشورهای پیرامون مدیترانه، گام‌های نوینی را در مطالعه، معرفی، و حفظ و نگه‌داری آثار برجای مانده از هنر، فرهنگ و تمدن اسلامی در این سرزمین‌ها بردارد، و فرصت‌های تازه‌ای را برای افزایش آگاهی عمومی درباره مواریث تاریخی و فرهنگی حوزه مدیترانه فراهم کند.

پروژه موزه بین‌المللی بدون مرز، علاوه بر کار نمایشگاهی، دارای بعد مطالعاتی و علمی گسترده‌ای است و بخش عمده‌ای از فعالیت آن بر صرف کارهای تحقیقاتی و باستان‌شناسی جدید در مورد آثار و مواریث تاریخی و معماری اسلامی در کشورهای حوزه مدیترانه، از شبه جزیره ایبری (کشورهای پرتغال و اسپانیا و سرزمین اندلس) تا سرزمین‌های شمال آفریقا، خاورمیانه و آسیای صغیر (ترکیه) معطوف بوده است. در این بعد، طیف وسیعی از استادان و متخصصان، شامل ۲۵۰ نفر از دانشمندان و محققان، موزه‌داران، عکاسان و متخصصان آی.تی، مترجمان، طراحان و ویراستاران از اروپا و کشورهای حوزه مدیترانه، در شاخه‌های تخصصی علمی، به صورت گروهی به انجام فعالیت‌های مطالعاتی و تحقیقاتی نوین در مورد آثار تاریخی و معماری برجای مانده از دوران اسلامی در این کشورها پرداخته و نتایج مطالعات آن‌ها طی سلسله کتاب‌هایی مصور، که تعداد آن‌ها تا این زمان به حدود ۱۵ کتاب رسیده، توسط بخش انتشارات سازمان موزه بدون مرز به زبان‌های کشورهای مذکور شامل عربی، ترکی استانبولی، ایتالیایی، اسپانیایی، پرتغالی، فرانسوی، آلمانی و انگلیسی چاپ و منتشر شده است.۱

در پروژه موزه بین‌المللی بدون مرز ۱۹ کشور از اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه مشارکت داشته و دارند و تا به امروز سازمان‌های عمومی و خصوصی متعددی از کشورهای الجزایر، اتریش، کرواسی، جمهوری چک، مصر، آلمان، لهستان، ایتالیا، اردن، مراکش، حکومت خودمختار فلسطین، پرتغال، اسلونی، اسپانیا، سوئد، سوریه، تونس، ترکیه و انگلستان به برنامه‌های آن ملحق شده‌اند. از این رو هزینه‌های این پروژه معظم و پهناور، علاوه بر بودجه مقرر آن، تا اندازه‌ای نیز از طریق مشارکت مالی حامیان خصوصی و همچنین بخش انتشارات آن تأمین شده است. به همین دلیل، موزه بدون مرز با بهره‌گیری از ظرفیت‌های متعدد و متنوع موجود در سرزمین‌های مختلف، عرصه کم‌نظیر و تازه‌ای را برای بازدیدکنندگان آثار هنری و تاریخی فراهم آورده و به آن‌ها این امکان منحصر بفرد را داده تا هر اثر تاریخی را در ارتباط مستقیم با محل و سایت باستان‌شناسی یا بنای تاریخی و اصلی آن مشاهده کنند.  

همچنین موزه بدون مرز خود نیز دارای گنجینه‌ای از آثار هنری و تاریخی است که با مشارکت موزه‌ها و کشورهای مختلف گرد‌آوری شده است و از سال ۲۰۰۷ با راه‌اندازی نمایشگاه‌های موقتی در مناطق مختلف به نمایش در می‌آید. این موزه تا به امروز ۱۵ نمایشگاه را با نمایش و معرفی مواریث هنر دوران قرون وسطی، هنر باروک، هنر اسلامی در حوزه مدیترانه و میراث حافظان بزرگ هنر برگزار کرده است و طی آن ۲۲۵۰ سایت باستان‌شناسی و بنای تاریخی که بیش‌تر آن‌ها تاکنون کم‌تر شناخته شده بودند، در میان گستره‌ای وسیع از مخاطبان معرفی شده‌اند.  

اما یک نکته جالب در مورد فعالیت‌های نمایشگاهی و مطالعاتی پروژه موزه بین‌المللی بدون مرز، توجه به آثار تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی سرزمین فلسطین در بخش‌های در اختیار فلسطینیان در کرانه باختری و نوار غزه است که طی آن به نقش رژیم اسرائیل در تخریب و نابودی آثار تاریخی اسلامی در فلسطین نیز اشاره شده است.  

پی نوشت :

۱٫ دو کتاب از شاخص‌ترین آثار این مجموعه از سوی نگارنده (و با همکاری دکتر مهرشاد عباسی) به فارسی ترجمه شده و از سوی مؤسسه انتشارات سروش در دست انتشار قرار دارند. این کار با موافقت و مشارکت سازمان موزه بدون مرز صورت گرفته و بر این اساس برای نخستین بار زبان فارسی نیز به مجموعه زبان‌های آثار موزه بین‌المللی بدون مرز اضافه شده است.