اثرنشان

اثرنشان» تازه‏ترین کار پژِوهشگر تاریخ و ادبیات دفاع مقدس علیرضا کمری، به قول مؤلف کتابکی است که بنا بوده به عنوان یکی از مقالات مجموعه‏ای از مقالات تحت عنوان «نگاه سوم» منتشر گردد. «اثرنشان» در 100 صفحه قطع رقعی منتشر شده که کمتر از نیمی از آن را متن اصلی تشکیل می‏دهد. 40 صفحه پانوشت و ارجاعات در این اثر بیش از آن که توضیحی برای تبیین برخی جزئیات متن اصلی باشند، شرح منابع مرتبط و معرفی دیگر آثار مؤلف در ارتباط با موضوع مورد نظر او هستند. در متن اصلی عنوان‏بندی به شکل رایج وجود ندارد، با این حال در فهرست عنوان‏هایی که تا چند سطر ادامه دارند و در واقع بیان موضوع هستند همراه با شماره صفحات مربوط به خود آمده اند. نوشتار این اثر نیز مثل سایر آثار علیرضا کمری، نثری مسجع اما دقیق دارد که اگرچه خواندن آن را برای همگان سخت می‏کند اما برای اهل نظر ضروری و خواندنی است. علیرضا کمری سال‏هاست تلاش می‏کند فقر مطالعات نظری بومی در کشورمان، به ویژه در حوزه تاریخ و ادبیات پایداری را تا حدی جبران کند. ضمن آرزوی توفیق برای وی توجه خوانندگان را به یادداشت هدایت‏الله بهبودی در آغاز «اثرنشان» جلب می‏کنیم.

***

آنچه در وهله نخست از این نگاشته برمی‌تابد، پردازش اندیشه‌ای نو پیرامون تاریخ‌نگاری دفاع هشت ‌ساله مردم ایران (1359ـ1367) است و یا رویکردی تازه در شناسایی اسناد و مدارک این پدیده؛ این که سند در مطالعات جنگ یادشده لاجرم محدود و محصور به آنچه که اصطلاحاً در پژوهش‌های تاریخی به کار گرفته می‌شود نیست، بلکه شعاعی بلندتر و مساحتی فراتر دارد. نویسنده برای تبیین نظریه خود، ترکیب «اثرنشان» را انتخاب کرده، و خواسته است با کنار هم نهادن این دو واژه بر گسترده بودن چیستی سند در دفاع هشت‌ ساله تأکید کند: «اثر» نماینده آثار موجود و ملموس؛ «نشان» نماینده‌ی نشانه‌های موجود اما نامحسوس. دو نکته در این مجال گفتنی است:

اول این‌که، اندیشه‌پردازی در حیطه‌ی علوم انسانی دشوار و سخت‌یاب است. این صعوبت در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ایران با صفت «بسیار» نیز همراه است. تصور سختی یاد‌شده زمانی ده چندان می‌شود که اندیشه‌پردازی را در پدیده‌هایی چون انقلاب اسلامی و جنگ جست‌وجو کنیم، چرا که رویکرد علمی به این دو مقوله، حد و رسمی در مراکز یاد‌شده ندارد. جایگاه کتاب اثرنشان از این منظر ستودنی است.

دوم این‌که، گمان می‌رود جهد نویسنده در به دست دادن تعریفی تازه از سند، معطوف به دو نکته بوده باشد: 1ـ شیوه‌ی غالب در پژوهش‌های تاریخی، بیش‌تر سیاسی، و کم‌تر فرهنگی و اجتماعی بوده است. 2ـ مناسبات انسانی نهفته در جنگ به اندازه‌ای پررنگ است که تتبعات مرسوم تاریخی، به‌ویژه با تعریفی که از سند می‌دهد، توان بازنمایی این گذشته (هشت‌سال دفاع مردم ایران) را ندارد؛ و اگر دارد، تمام‌نما نیست.

انتشار اثرنشان، هر چند فشرده، این امکان را فراهم می‌کند که صاحب‌نظران پیرامون آن ابراز نظر نموده، قلم‌رانی کنند. نقادی‌ها، دست نویسنده محترم را برای گستردن هر چه بیش‌تر موضوع باز خواهد کرد.