جامعه‏ شناسی نظام استبدادی و جامعه مستبد

 

حاج‏آقا نورالله، غیرت اسلام و شوکت ایران (مقدمه)

حاج‏آقا نورالله غرب را می‏شناخت بی‏آنکه آن را به دیده ستایش بنگرد. حاج‏آقا نورالله می‏گفت: «نه مذهب استدلالی اگوست کنت و نه ایده‏آلیسم آلمان و نه مکانیسم انگلوساکسن‏ها، تشنگی روح ایرانی را سیراب نمی‏کند.» (موریس پرتو مستشرق فرانسوی) ¹ گرایش‏های دینی در انقلاب مشروطیت ایران اگرچه از جنبه سیاسی تحت تأثیر رهبری‏های مرحوم آخوند خراسانی است، اما از جهت نظری و تئوریک تحت تأثیر متفکرینی چون میرزای نائینی، حاج شیخ فضل‏الله نوری و حاج‏آقا نورالله اصفهانی است. تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در عصر مشروطیت به دلایل زیادی به گونه‏ای با افکار و اندیشه‏های دو متفکر بزرگ این گرایش‏ها، یعنی شهید شیخ فضل‏الله نوری و میرزای نائینی کم و بیش آشناست؛ اما با وجود اهمیت افکار و اندیشه‏های حاج‏آقا نورالله اصفهانی در شکل‏گیری ارکان و عناصر اساسی نظریه مشروطه مشروعه، متأسفانه تاریخ‏نگاری‏های معاصر، جفای غیرقابل بخششی را نسبت به این متفکر مرتکب شده‏اند.

 

او در گستره وسیعی از افق تحولات سیاسی ایران، از دوران جنبش تحریم تا حکومت دیکتاتوری رضاخان، تجسم بارز مبارزات ملت ایران برای رسیدن به استقلال، آزادی و نظام سیاسی مبتنی بر باورها و اعتقادات دینی بود. در پایان این مبارزه شورانگیز، عارفانه جان شیرینش را فدای آزادی‏خواهی ملت ایران کرد. آنچنان از تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران حذف شد که به جرأت می‏توان ادعا کرد اگر به برکت پیروزی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران نبود، شاید نسل حاضر و نسل‏های آینده ایران دیگر هیچ‏گاه نام و یادی به نام حاج‏آقا نورالله اصفهانی نمی‏شنیدند.

 

گرانقدرترین اثری که غبار غربت را از چهره این عالم مجاهد تا حدودی زدود، کتاب محققانه «اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج‏آقا نورالله اصفهانی» نوشته محقق توانای تاریخ معاصر ایران آقای دکتر موسی نجفی است؛ اما وسعت افکار بلند و روح آزادیخواه این عالم متفکر گسترده‏تر از آن است که با یک یا دو اثر، حق مبارزات او را در تأسیس نظام مردم‏سالار دینی و مبارزه با مظاهر استیلای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تفکر غربی و از همه مهم‏ترحذف نظام استبدادی از تاریخ ایران، بتوان ادا کرد.

 

قبل از اثر ذکر شده، مرحوم حسین مکی هم در جلد چهار تاریخ بیست ساله ایران² با اختصاص صفحاتی به نقش تعیین‏کننده حاج‏آقا نورالله، در مقابله با استبداد مطلقه مدرن رضاشاه، تلاش کرده بود یاد فراموش شده او را در سه دوره پرتلاطم و سرنوشت‏ساز تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران زنده نگه دارد؛ اما سلطه جریان غرب‏گرایی بر تار و پود نوشته‏های تاریخی ایران در عصر مشروطه، و سرمستی این جریان از کسب امتیاز انحصاری تاریخ‏نگاری برای نسل‏های آینده، جرأت و جسارت اندیشه کردن خارج از چارچوب‏های از پیش تعیین شده و ابطال‏ناپذیر را زنده کرد. تا اغلب مورخین، در سایه اسطوره‏ها و اساطیر نظام شاهنشاهی به پیشینه تاریخی و تکریم و تقدیس نظام استبدادی مطلقه مدرن بپردازند و کسانی که خارج از این چارچوب فکر می‏کنند، یا لب فرو بندند و یا قلم بشکنند.

 

قبل از حسین مکی، مرحوم سید اسدالله رسا روزنامه‏نگار مبارز و مقطوع‏النسل شده استبداد رضاخانی، پس از سقوط دیکتاتوری بیست ساله، در سال 1324ه . ش در روزنامه عرفان اصفهان، بخشی از خاطرات خود درباره جنبش بیدارگرانه حاج‏آقا نورالله اصفهانی را به رشته تحریر درمی‏آورد. ³ او تحت عنوان «حاج‏آقا نورالله، روحانی بزرگ اسلام و ایران را چطور کشتند؟» مدعی می‏شود برای این‏که تاریخ، تاریک نماند، هر حقیقتی به پایان نرسد و چاپلوسان حقیقت حوادث تاریخی را به گونه‏ای دیگر ترسیم نکنند، سیاه را سپید، ستمگر را عادل، نادان را دانشمند، دانا و خائن را خدمتگزار و خادم معرفی نکنند و نویسندگان و شعرای درباری به خیال جلب رضایت عناصر قدرت و ارباب اقتدار و ایجاد هرج و مرج تاریخی و بوسه بر رکاب قزل ارسلان‏ها، وارونه‏نویسی تاریخی نکنند، موضوع قتل تأثرخیز مرحوم آیت‏الله حاج‏آقا نورالله را (که از نظر او پس از مرحوم مدرس مقام دومین شخص ممتاز سیاسی و روحانی شهرستان کهنسال و تاریخی اصفهان و ایران را داراست) به رشته تحریر درآورده است.

 

پس از تلاش‏های مرحوم رسا و مرحوم حسین مکی تا عصر انقلاب اسلامی، جامعه ایران از درک بخش مهمی از تاریخ خود محروم شد. هم از این رو و هم به دلیل اهمیت انقلاب مشروطه در پیشینه تاریخی تحولات سیاسی ـ اجتماعی دوران معاصر، در افکار و اندیشه‏های سیاسی او کنکاشی خواهیم کرد. بخش مهمی از این افکار به صورت مدون در رساله سیاسی، اجتماعی مکالمات مقیم و مسافر آن مرحوم در اختیار است.

 

رساله مکالمات مقیم و مسافر که در اوج مجادلات فقهی، کلامی، سیاسی موج دوم انقلاب مشروطه نوشته شده است، از این جنبه اهمیت دارد که پیشینه‏های تاریخی و تفکرات سیاسی مجتهدان شیعه را در تأسیس یک نظام سیاسی مبتنی بر شریعت در دوران معاصر، به خوبی نشان می‏دهد. رساله و افکار مرحوم حاج‏آقا نورالله اصفهانی در کنار ده‏ها رساله سیاسی دیگر، بخشی از تلاش‏های فکری متفکران مسلمان در مبارزه با نظام استبدادی و رژیم شاهنشاهی است و برای تأسیس یک نظام سیاسی مبتنی بر باورها و اعتقادات مردم ایران مفید واقع بوده است.

 

اهمیت این رساله وقتی بیشتر آشکار می‏شود که متوجه باشیم در همین دوران، مبارزات فکری و سیاسی جریان‏های داخل انقلاب مشروطه توجیهات متضاد و متناقضی از مفهوم تجدد و ترقی، آزادی و برابری، عدالت و مساوات و ده‏ها مفهوم دیگر به جامعه القا می‏کردند.

 

در یک طرف جریانی قرار داشت که وابسته به نظام قبیله‏ای، اشرافی و استبدادی قاجاریه بوده و به عنوان فرزندان خوانین، اربابان ایالتی، کارگزاران حکومتی، سفرا، خاندان‏های الیگارشیک و کسانی که ارکان نظام قاجاریه را اداره می‏کردند، نزدیک به چند دهه، تجدد و ترقی ایران را مترادف با گسستن از فرهنگ دینی و تعطیلی عقل ایرانی در مقابل مصنوعات عقل فرنگی می‏دانستند. آنها معتقد بودند ایران و ایرانی برای رسیدن به تجدد و ترقی باید دربست خود را تسلیم آداب و عادات فرنگی کند.

 

در اندیشه‏ها و باورهای این جریان، نظام مشروطه فرزند روحانی انگلستان بوده و باید چشم مردم ایران به جزیره بریتانیای کبیر دوخته شود و به یاد آن مهربانی‏های سابقه، منتظر معاونت آن ملت نجیب و آن دولت لیبرال باشند⁴ تا کی گوشه‏چشمی نشان داده و در «سفارتخانه‏ها و کونسولگری‏های انگلیس در ایران که یک قطعه خاک آزاد بودند، سنگ اساس حریت ایران گذاشته شد و ملت ایران را تا روز قیامت زیر منت تاریخی خود ببرد مشروطیت را فرزند روحانی خود قرار دهد».⁵

 

مروجان این گرایش معتقد بودند: «مشروطیت را در جاهای دیگر دنیا با زحمات چندین ساله اختراح کردند و اگر قرار باشد هر چیز اختراعی را از مأخذش بگیریم، باید با تمام جزئیات و آلات آن برداریم و گرنه کارآمد نخواهد بود. ⁶ لذا دخالت عقل ایرانی را در اساس و ارکان نظامی که امتحان خودش را در جاهای دیگر دنیا پس داده بود، جایز نمی‏دانستند.

     در رأس این جریا و پیشینه‏های تاریخی آن افرادی چون آخوندزاده، میرزا ملکم‏خان، میرزا آقاخان کرمانی، و بعدها در انقلاب مشروطه کسانی چون تقی‏زاده، دولت‏آبادی، سید جمال واعظ‏اصفهانی، میرزا نصرالله ملک‏المتکلمین و بخش اعظمی از درباریان اروپا رفته، روزنامه‏نگاران، سفرا و فرستادگان حکومت قاجاری به اروپا، کارگزاران، خوانین بزرگ و ذی‏نفوذ در ولایات و ایالات و فرنگی‏مابان آن دوره قرار دارند. اینها بعدها پیکره اصلی رژیم مشروطه در پایان دوره قاجاریه و رژیم پهلوی را تشکیل می‏دادند. و این، همان جریانی است که دستاوردهای انقلاب مشروطه را تقدیم نظام استبدادی مطلقه مدرن رضاخانی کرد.

 

در مقابل این جریان، گروهی دیگر از متفکران مسلمان قرار داشتند که معتقد بودند: «مشروطه لباسی است به قامت فرنگستان دوخته که اغلب، طبیعی مذهب و خارج از قانون الهی و کتاب آسمانی هستند. این فرقه از فرنگیان که سپاس دین آیین ندارند. قهرا و بالضروره ناگزیر از تأسیس... قانونی خواهند بود که اساس مملکت‏داری و سیاست‏گذاری و تنظیمات ملکیه و انتظامات کلیه و حفظ حقوق و نفوس‏شان، تحت آن قانون... باشند؛ والا حیات و زندگانی صورت نبندد بلکه مجبور از مشروطیت نیز خواهند بود. چرا که قانونشان و امر به احکام الهی و تبلیغ شخص مقدس رسالت پناهی نیست».⁷

 

لذا معتقد بودند که پذیرش چنین مشروطه‏ای در ایران و بازتابی جز گسست نظام فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران نداشته و نتایج مطلوبی به بار نخواهد آورد. در رأس این جریان مرحوم حاج شیخ فضل‏الله نوری قرار داشت.

 

شیخ فضل‏الله جدی‏ترین نقاد اندیشه مدرن و نظام سیاسی مشروطه در تاریخ تفکر دوران معاصر ایران است، معتقد بود که آزادی، استقلال، رشد و ترقی فقط در سایه اجرای احکام دینی که ریشه در اعتقادات، باورها و عادات مردم داشت، ممکن است. او نه تنها تعطیلی عقل ایرانی و تسلیم مطلق در برابر محصولات عقل فرنگی را خارج از دایره انصاف می‏دید، بلکه به دنبال این بود که با تفسیر سیاسی شریعت، یک روایت کاملاً دینی از انقلاب مردم ایران ارائه دهد.

 

مرحوم شیخ فضل‏الله نوری و جریان همراه او، معتقد بودند که انقلاب ایران یک انقلاب دینی و به «کوشش علمای اسلام و نواب عام امام زمان به وجود آمده است. بنابراین ممکن نیست که آثار پارلمنت پاریس و انگلیس بر آن مرتبت شود و قانون آزادی عقاید... و تغییر شرایع و احکام را از آن گرفت».⁸

 

از دیدگاه او به دلیل فقدان ریشه تاریخی در غذای مشروطه اروپا دردی است بی‏دوا و جراحتی است فوق جراح⁹ لذا او چنین نظامی را افسد بر نظام فاسد شاهنشاهی می‏دانست. به عبارت دیگر مرحوم شیخ فضل‏الله نوری نظام مشروطه را نظام استعماری‏ای می‏دید که از دیگ پلوی سفارت انگلیس بیرون آمده بود و در آن شرایط جامعه ایران، خطرناک‏تر از یک نظام استبدادی بود. بنابراین او نظام مشروطه را نظام افسد، و نظام شاهنشاهی را نظام فاسد می‏دانست و مدعی بود که به دلیل شرایط خاص تاریخی ایران، تبدیل یک نظام فاسد به یک نظام افسد به هیچ‏وجه عاقلانه نیست.

 

نباید تصور کرد که این جریان با انقلاب مشروطه مخالف بود، بلکه از دیدگاه آنها آنچه به نام نظام مشروطه داشت جایگزین نظام استبدادی قاجاریه می‏شد، چیزی نبود که خواست عمومی مردم مسلمان ایران و تأمین‏کننده آرزوهای جامعه ایرانی در آن شرایط حساس باشد. مرحوم شیخ و جریان وابسته به او در تفسیر تاریخی خودشان بین انقلاب که مرحله از هم‏پاشی نظم کهنه و نظام انقلابی که تأسیس نظم جدید بود، تفاوت قائل بودند. آنها با از هم‏پاشی نظام کهنه نه تنها مخالفتی نداشتند، بلکه خود از رهبران انقلاب بودند. با این حال اعتقاد داشتند که نظم جدید باید مبتنی بر باورها و ارزش‏های پذیرفته شده جامعه باشد. و چون نظام مشروطه را مغایر با این ارزش‏ها می‏دیدند، معتقد بودند که از هم‏پاشی نظم کهنه و جایگزینی این نظام جدید، دفع فاسد به افسد است. در هر صورت مرحوم شیخ فضل‏الله با دلائلی که ذکر شد، به نقد ارکان نظام مشرطه پرداخت و در این نقد، جریانی را پایه‏ریزی کرد که در تاریخ به جریان مشروعه شهرت دارد.

 

در کنار این دو جریان یعنی مشروطه‏خواهان فرنگی‏مآب و مشروطه‏خواهان شریعت‏گرا، جریان سومی داریم که از اساس راه وسطی میان دو جریان غرب‏گرا و شریعت‏گرا بودند. در رأس این جریان مرحوم آخوندخراسانی قرار داشت که تحکیم نظام مشروطه مدیون حمایت‏ها و رهبری‏های اوست. انقلاب مشروطه در کنار رهبری‏های سیاسی آخوندخراسانی دو نظریه‏پرداز برجسته دیگر هم دارد. یکی مرحوم میرزای نائینی و دیگری حاج‏آقا نورالله اصفهانی است. نقش این دو نظریه‏پرداز از حیث سیاسی یکسان نیست، زیرا در آن دوران مرحوم میرزای نائینی در حلقه یاران آخوندخراسانی وزنه سیاسی مطرحی نبود، ولی بعدها یکی از فقهای بزرگ ایران می‏شود؛ اما حاج‏آقا نورالله اصفهانی عالم جاافتاده‏ای است که کوله‏بار سال‏ها مبارزه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ــ از جنبش تحریم میرزای شیرازی تا انقلاب مشروطه ــ را در یکی از مراکز سیاسی فرهنگی ایران یعنی اصفهان برعهده دارد. بررسی جریان سوم، و نقش حاج‏آقا نورالله از این جنبه اهمیت دارد که نظام پیشنهادی آنها برای انقلاب مشروطه نه یک نظام مشروطه فرنگی است و نه یک نظام مبتنی بر حاکمیت فقها در کلیه ارکان یک نظام سیاسی. نظام پیشنهادی این جریان یک نظام قدر مقدور در عصر غیبت است. این نظام معروف به نظام مشروطه مشروعه است. نظام قدر مقدور یا مشروطه مشروعه، نوعی تلاش برای همسازی دستاوردهای سیاسی غرب با شریعت اسلامی است. این‏که این نظام تا چه حد توانست در جامعه ایران تحقق پیدا کند، چندان مورد مجادله این مقاله نیست. آنچه که اهمیت دارد ارکان نظام مشروطه مشروعه به عنوان یکی از پیشینه‏های تاریخی نظام جمهوری اسلامی و نقش حاج‏آقا نورالله در نظریه‏پردازی این نظام است.

 

حاج‏آقا نورالله و «نظریه دولت قدر مقدور» و نظام مشروطه مشروعه

بخش اعظمی از افکار و اندیشه‏های نظریه «دولت قدر و مقدور» و نظام مشروطه مشروعه را باید در دو رساله سیاسی عصر مشروطه جست و جو کرد. یکی رساله «تنبیه‏الامه و تنزیه‏المله» میرزای نائینی و دیگری رساله مکالمات «مقیم و مسافر» حاج‏آقا نورالله اصفهانی. اگرچه در تاریخ معاصر ایران به رساله مکالمات مقیم و مسافر توجه زیادی نشد و مورخین، رساله میرزای نائینی را اولین تلاش علمی و منسجم فقهای شیعه در حوزه سیاست دانسته‏اند، اما به جرأت می‏توان ادعا کرد که رساله مکالمات مقیم و مسافر حاج‏آقا نورالله از زوایای سیاسی و اجتماعی، مزیت‏هایی بر کتاب تنبیه‏الامه و تنزیه‏المله دارد که ضرورت بازشناسی آن به غنای پیشینه تاریخی حکومت دینی در ایران می‏افزاید:

 

1. تقدم تاریخی: تاریخ نگارش و چاپ رساله مکالمات مقیم و مسافر بر اساس، شواهد تاریخی بر رساله تنبیه‏الامه... تقدم دارد. رساله مکالمات با توجه به مفاد آن، در ماه محرم سال 1327ه . ق به نگارش درآمد و در همین ماه نیز به چاپ رسید و در اختیار مردم قرار گرفت. در حالی که رساله تنبیه‏الامه در ماه ربیع‏الاول سال 1327ه . ق به نگارش درآمد و ما اطلاع دقیقی نداریم که آیا در همان ماه یا ماه‏های بعد از زیر چاپ خارج شد یا خیر.

 

2. ساده‏نویسی: زبان مقاله تنبیه‏الامه زبانی ثقیل و پر از تکلف است و فهم آن جز برای اهل علم و اهل فن برای مردم عامی بسیار مشکل است. در حالی که رساله مکالمات مقیم و مسافر به زبان فارسی سلیس و ساده و عامه‏فهم نوشته شده است.

 

3. استعاره زبانی جذاب: استعاره زبانی رساله تنبیه‏الامه، مبتنی بر استعارات فقهی و کلامی، پیچیده و سنگین است و خوانند به راحتی از پس فهم این زبان و رابطه با متن برنمی‏آید. در حالی که ادبیات و استعارات زبان رساله مکالمات مقیم و مسافر، مبتنی بر ادبیات و استعارات داستانی و جذاب و خارج از تکلفات ادبی است و خواننده به راحتی با متن رابطه برقرار می‏کند.

 

4. حضور تاریخی در مجادلات سیاسی: نویسنده رساله مکالمات مقیم و مسافر شخصیتی است که سال‏ها در کوران مبارزات سیاسی ایران حضور فعالی داشته و به صورت مستقیم با افکار و اندیشه‏های متناقض و مجادلات فقهی، کلامی، سیاسی از یک طرف و تنش‏های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی موجود در ایران آن دوره از طرف دیگر آشناست. در حالی که نویسنده کتاب تنبیه‏الامه نه تنها در ضمیمه‏های سیاسی، اجتماعی ایران حضر مستقیم ندارد، بلکه سالهاست از صحنه اجتماعی و تحولات فرهنگی ایران نیز خارج شده است. بنابراین ما در رساله حاج‏آقا نورالله با مباحث عینی‏تری سر و کار داریم. یعنی نظام قدر مقدور حاج‏آقا نورالله یک نظام عینی و حقیقی است ذهنی و انضمامی نیست، مبتنی بر تحولاتی است که او آن را از نزدیک لمس می‏کند.

 

با این تفاصیل می‏توان گفت که اهمیت حاج‏آقا نورالله و افکار و اندیشه‏های وی از آن جنبه نیست که او مانند میرزای نائینی رساله‏ای در دفاع از نظام مشروطه مشروعه یا دولت قدر مقدور نوشته است، زیرا در این دوره ده‏ها رساله در دفاع از مشروطیت یا مخالفت با آن نوشته و می‏توان گفت که انقلاب مشروطه از این جنبه با توجه به شرایط فکری، سطح سواد اجتماعی، بافت سیاسی و فرهنگی جامعه و از همه مهم‏تر وضعیت نامناسب صنعت چاپ در نوع خود بی‏نظر است.

 

آیت‏الله حاج‏آقا نورالله اصفهانی از آن جنبه اهمیت دارد که به عنوان مجتهدی مسلم و فقیهی سیاستمدار با سال‏ها تجربه سیاسی، ارکان و عناصر یک نظام سیاسی مبتنی بر شریعت را نوشته و با نگاهی فیلسوفانه و جامعه‏شناسانه ساخت و بافت جامعه و نظام استبدادی را موشکافانه نقادی کرده است.

منصفانه نیست اگر تصور شود نظریه سیاسی دولت قدر مقدور تحت تأثیر الگوهای غربی است. همچنان که نظام پیشنهادی حاج‏آقا نورالله یک نظام مبتنی بر شریعت است و....